TOPKAPI SARAYI’NIN ALTINDAKi KiLiSE

Bizans İstanbulu’nun kalıntıları, kentin değişik yerlerinde varlığını sürdürüyor. Topkapı Sarayı’nın bahçelerinde yer alan Aya Yorgi Manastırı, kentin görülemeyen anıtlarından biri. Manastırın toprak üzerinde izi yok. Ama altta, vaktiyle kiliseyi taşıyan mahzen aynen duruyor. Kilisenin kalıntıları bile kentin en etkileyici anıtlarından biri... Önce saray bahçesinde kaldığı, sonrasında da bir askeri bölge olduğu için az insanın görebildiği bu kalıntılar, sadece mütareke yıllarında arkeolog subaylarca incelenmiş. Askeri bölge olduktan sonra Türk subaylar kalıntıların temizlenmesini, aydınlatılmasını ve ziyaret edilebilir olmasını sağlamış. Askeriyenin ayrıldığı bölge, sonradan, saraya iade edilmiş.

Gizemli imparatoriçe Zoe
Bu manastır gibi, Tarihi Yarımada’da gizli kalmış birkaç kilise daha var. Saray bahçesindeki Aya Yorgi, Eyüp Sultan’ın yanıbaşındaki Kosmas Damianos Kilisesi ve Samatya’daki Periplebtos Kilisesi, sonradan üzerlerine yapılan binaların altında, gizli kalmış bir tarihi yaşatıyor.
11’inci yüzyılda, üç farklı Bizans imparatoru tarafından inşa ettirilen bu üç manastırın hikayesinin merkezinde tek bir kadın var: İmparatoriçe Zoe. 22 yıla yayılan saltanatı sırasında inşa edilen bu üç kilise, Zoe’nin hayatının sacayağını oluşturuyor. Makedonyalılar hanedanının son temsilcilerinden Zoe’nin 980 yılına doğru doğduğu tahmin ediliyor. Parlak bir döneme imza atan amcası II. Basileos, ardında varis bırakmamıştı. Ondan sonra tahta geçen babası VIII. Konstantinos da ölünce, hanedanda varis olarak üç kız kaldı: Zoe, Theodora ve Evdoksia.

Samatya’ya manastır yaptırdı
Geleneklere göre, bu prenseslerle evlendirilen kişi imparator ilan edilecek ve devleti idare edecekti. En büyük kardeş Evdoksia, iktidarla ilgilenmeyip bir manastıra çekildi ve öldü. Theodora ise, eş adayı Romanos’u reddetti. Bunun üzerine Romanos, o tarihte 50 yaşında olan Zoe ile evlendi. III. Romanos adıyla tahta oturan hükümdar, başlangıçta imparatoriçeye sadıktı. Fakat çocukları olmayınca Zoe’den uzaklaştı. Bu sıralarda Zoe’nin kız kardeşi Theodora’yla da ilişkileri bozuldu. Bir gün ansızın kardeşinin üzerine atlayıp saçlarını kesen Zoe, onu bir manastıra kapadı. İmparator da bu arada kendini dine vermiş, Samatya civarında büyük bir manastır inşa ettirmeye başlamıştı. İmparator inşaatları bir türlü bitiremedi. Sürekli eklerle genişletti. Her yapılan bölüm eskisinden daha yüksek, süslü oldu. İmparator eserine o kadar hayran kaldı ki yanına çadır kurdurup sürekli ona bakmaya başladı. Dönem kaynakları bu tutumundan ötürü onun akli dengesini sorgular.
Bu süreçte yetkileri kısıtlanan Zoe, başka işler düşünüyordu. Kocasının kız kardeşi, imparatoru kendisine karşı kışkırtıyordu. Bir gün bu kardeş ve arkadaşı aniden öldüler (dönem kaynakları Zoe’nin bu işte payı olabileceğini ima eder). Zoe, saray hadımlarından birinin kardeşi Mihail’le ilgilenmeye başladı. Kısa süre sonra bu defa III. Romanos bir hamam sefasında öldü. Bu ölümde de Zoe ve Mihail’in parmağı olduğu bilinir.

‘Yeni Mihail’ geliyor
Eşini kaybeden hanımların evlenmek isterlerse bir yıl beklemeleri gibi adetler varken, Zoe kocasının öldüğü günün akşamı Mihail’le evlendi. Dönemin tarihçileri bu düğün için din adamlarının büyük paralarla ikna edildiğini anlatır.
Zoe, Mihail’e aşıktı. Mihail’inse imparatoriçeyi çekici bulmadığı, onu tahta çıkmak için vesile gördüğü sanılıyor. IV. Mihail, saltanatı boyunca adil olmaya çalıştı. Ama sağlığı bozuktu. Bunun da etkisiyle dindar biri haline geldi. Eyüp’teki Kosmas Damianos Manastırı’nı yeniden inşa ettirdi ve eşi Zoe’den uzaklaştı.
İmparator, Zoe’yi saraydaki dairesinde yaşamaya zorladı. Hatta kapısına nöbetçi dikti. Her fırsatta imparatoriçeye hakaretler ediliyor, odası ve üzeri aranıp sorguya çekiliyordu. Zoe, bu durumu kabullenmişti. Şikayet etmiyor, sorun çıkarmıyordu. Sara hastası hükümdar giderek daha sık kriz geçirmeye başladı. Bu da onu herkesten uzaklaştırdı. Mihail’in yanındakiler, imparatoriçenin desteğini kazanmak için yine Mihail adında bir yakınlarını Zoe’ye getirdiler. Amaçları imparator ölürse iktidarı elde tutmak ya da yakınında kalabilmekti. Zoe, üç gün bu adamla konuştu. Ona sözler verdirip sadakatini garantilemeye çalıştı.

“Annemiz Zoe’yi geri isteriz”
Zoe, ‘yeni Mihail’i halefi ilan etti. Kocası, imparator ‘eski Mihail’, o sırada hayattaydı (Zoe’nin ‘yeni Mihail’le ilişkisi olduğu yolunda dedikodular vardır). İmparator IV. Mihail, sonunda saraydan ayrıldı, manastıra çekildi ve binaya girdiği gün öldü.
‘Yeni Mihail’ tahta oturdu. O da ilk aylarda Zoe’ye saygılı davrandı; fakat kısa süre sonra, imparatoriçeden kurtulmaya karar verdi. Zoe’yi Büyükada’daki bir manastıra sürdü. Hatta saçlarının kesilmesini emretti. İmparatoriçenin perişan halini öğrenen İstanbul halkı, isyan başlattı. Özellikle kadınlar, sokaklara döküldü. “Annemiz Zoe’yi geri isteriz” diye bağırarak saraya yürüdüler. V. Mihail, Zoe’yi ve Zoe’nin kız kardeşi Theodora’yı Ayasofya’ya geri getirtti. Theodora tahta oturdu. İlk emri, Mihail’in yakalanmasıydı. Nitekim yakalandı, gözlerine mil çekildi. İstanbul’dan sürüldü.
Kadınların idaresine sıcak bakmayan halk, Zoe’den yine evlenmesini istediler. Zoe bu defa da son eşi olacak IX. Konstantinos Monomahos’la evlendi. Aya Yogi Kilisesi’ni yaptıran Monomahos’tur.
Zoe, 1050’de öldü. Monomahos 1055’te ölene kadar, Zoe’nin kız kardeşiyle tahtı paylaştı ve sonunda Theodora bir yıl tek başına ülkeyi idare etti. 1056’da onun da ölmesiyle Makedonyalı hanedanı bitti.

Yazının tamamını NTV Tarih’te bulabilirsiniz.