İsyanın başladığı yer: Meşhed

İran’daki olayların fitilini ateşleyen ilk gösteriler geçen hafta perşembe günü Meşhed’te başladı. Kısa sürede de Tahran, İsfahan gibi büyük şehirlere sıçrayarak 30’dan fazla kişinin hayatını kaybetmesine neden oldu. Arap coğrafyasına komşu Ahvaz gibi şehirlerde daha hareketli devam eden gösterilerin ateşi son günlerde biraz daha düşmüş olsa da sürecin nasıl seyredeceği henüz belli değil. Özellikle rejim destekçisi halk kitlelerinin de sokağa inmesi ve destek gösterileri yapmasıyla süreç farklı bir boyut kazanmıştı.

Cuma sakin geçti

Cuma günü, namaz sonrası yeni bir gösteri dalgasının beklenmesi, buna mukabil rejim destekçilerinden de benzer bir tepki öngörülmesi ve hatta dini-siyasi otoritelerden bu yönde çağrılar olması Cuma gününü “kritik” bir hale getirmişti. Biz de süreci yerinde görmek için Meşhed’e geldik. Cuma vakti binlerce insan türbede toplandı. İmamın vaazının ardından dualar edildi ve cemaat sessiz bir şekilde dağıldı. Ne hükümet lehinde ne de aleyhinde herhangi bir nümayiş olmadı. İmam Rıza türbesi her hafta yaşadığı heyecanlı ve kalabalık Cuma namazlarından birini daha geride bıraktı. Cemaatin dağılmasının ardından derin ve uhrevi bir sukûnete büründü.

Altın Kubbeli şehir!

Şüphesiz Meşhed, İranlılar için sıradan bir şehir değil. 2 milyonu geçen nüfusuyla İran’ın ikinci en büyük kenti olmakla birlikte, belki de dünyadaki ben büyük türbe külliyesi olan İmam Rıza türbesine ev sahipliği yapmasıyla da İran’ın “Dini ve manevi başkenti” konumunda. Zira Şii müslümanlar için Irak’taki Kerbelâ ve Necef ile birlikte en önemli üç dini merkezden biri... Her yıl Irak, Suriye, Yemen, Pakistan, Bahreyn, Türkiye başta olmak üzere dünyanın her tarafındaki ülkelerden milyonlarca kişi İmam Rıza türbesini ziyaret etmek ve “Hacı” olmak için Meşhed’e geliyor.

Büyük imamın kenti

İmam Rıza, Şii-Alevi inancındaki 12 İmam’dan sekizincisi... Soyu Hazreti Ali üzerinden peygamberimize dayanıyor. 715-819 yılları arasında yaşamış. Devrin halifesi Memun ile ters düşünce onun tarafından zehirletilerek ‘şehit’ edilmiş. Zaten şehrin adı da buradan geliyor. Meşhed ‘şehidin yattığı yer’, ‘şehitlik’ gibi anlamlara geliyor. Ayrıca Meşhed’in içinde olduğu Horasan Eyaleti de “Horasan Rezavi” (Rıza’nın Horasan’ı) olarak adlandırılıyor.

İmam Rıza türbesi için kurulan vakıf ekonomik olarak da büyük bir güç... Birçok emlâk ve arazinin yanı sıra zirai ve sınai üretim yapan belli başlı büyük işletmelerin de sahibi. Bünyesinde aş evleri ve hastaneler de bulunduran vakıfta yüzlerce kişi gönüllü çalışıyor. Meşhed, “Muhafazakarların Kalesi” olduğu için başlayan ilk protestolar Cumhurbaşkanı Ruhani karşıtı gösteriler olarak yorumlanmıştı. Ancak, Meşhed’te Ruhani’nin taraftarları da az değil.

‘Trump’ın etkisi yok’

Sakin geçen Cuma’nın ardından Meşhedlileri dinleyip anlamaya çalıştık. Mühendislik okumuş ama ticaretle uğraşan bir Meşhedli’ye göre olayların merkezinde her kesimden mutsuz ve memnuniyetsiz insanlar var. Daha çok gençler ve nispeten yeni jenerasyon. Eskiler meydana çıkmaya çekindiğini düşünüyor. Trump ve İsrail’in açıklamalarının gösteriler üzerinde herhangi bir etkisi olmadığına inanıyor. Eşi ise örtünmek zorunda olmanın özgürlük olmadığını vurguluyor. İranlı kadınların zeki ve eğitime son derece yatkın olduğunu söyleyerek, “Kadınlar her yerde olmalı ve kendi istedikleri şekilde olmalı” diyor.

Bir başka Meşhedliye göre İran birçok cephede savaş veriyor. “Amerika da diğer Avrupalılar da bizim gelişmemizden

rahatsız. Eğer ekonomik yaptırımlar olmasaydı, herşey daha iyi olacaktı. Düşmanlarımıza karşı her türlü silahları yapmak bizim de hakkımız. İran’ın zayıflatılmaya çalışılması adil değil” diyerek protestoların kısa sürede biteceğini hükümetin de gerekli tedbirleri alarak insanların eleştirilerine kulak vereceğine inandığını anlatıyor. Bir başka Meşhedli ise rejime destek için yürüyenlerle, rejimi protesto edenler arasındaki farka şu sözlerle dikati çekiyor: “Rejim için yürüyenlere bakın, neredeyse hepsi yaşlı. Protesto için yürüyenler ise gençler. Çünkü farklı bir İran istiyorlar.

‘Gelecek kaygımız’

Üniversite öğrencileri ise geleceğe dair kaygılarını anlatıyor:

“Hayat çok pahalı ve maaşlar düşük. İş gücü çok ucuz. Hesap ettim, ortalamanın altında en fakir yaşam standardı aylık 1 milyon tümen (955 TL) civarında. Ayda aldığım para 920 bin tümen (880 TL). Yani en fakirin de altında. Ömür boyu çalışsam bir ev bile alamam. Telegram, instagram gibi uygulamaları kullanamıyoruz. Devrim Muhafızları her yerde. Kendimizi kontrol altında hissediyoruz. Başkalarının bizim adımıza tercihler yapmasını istemiyoruz. Özgürlükten kastımız sokak ortasında kız erkek her türlü şeyi sınırsızca yapmak değil tabi ki ama geleceğe güvenle bakabileceğimiz bir durumda olmak istiyoruz. Hükümetimizin bizim paralarımızla başka ülkelere yardım etmesinden bıktık. Bizim ihtiyacımız var ama hükümetimiz başka yerlere yardım ediyor.”

Yumurta fiyatları

Meşhed’te protestoların müsebbibi olarak yumurta fiyatlarının aşırı ve ani yükselmesi gösteriliyordu. Markette son kalan 8’li yumurta 5 lira civarında satılıyor. İran yemeklerinin baş tacı et ve pirinç... Et kuzu ve koyun eti. Dana eti çok tutulmuyor. 1 kilo kuzu eti 38 lira civarında. Meşhed’i anlatırken safran değinmemek olmaz. İran’ın en kalitesi safranı da Meşhed civarındaki birkaç yörede yetişiyor. Safransız yemek neredeyse yok gibi. Her daim kıymetli olan safranın gramı 5 liradan satılıyor.

Fay hattı

Meşhed sosyal dokusu itibariyle muhafazakârların hâkim olduğu bir şehir. Ancak liberal-reformistlerin de hatırı sayılır bir ağırlığı var. Bu durum özellikle üniversiteli gençlik arasında daha yoğun. Bu gençlerin de daha “aktivist” bir duruşa sahip olması Meşhed’i politik açıdan bir fay hattı haline getiriyor.