‘Yorgun Herkül’ evine nasıl döndü?

Türkiye’nin yetiştirdiği en büyük arkeologlardan Profesör Jale İnan, Perge antik kentinde (Antalya) 1980 yılında yaptığı kazıda ikinci yüzyıldan kalma bir Roma heykelinin alt kısmını buldu. “Yorgun Herkül” isimli heykelin üst kısmı yıllar önce Amerika’ya kaçırılarak dönemin en büyük antik eser koleksiyoneri Leon Levy-Shelby White çiftine satılmıştı. Kayıp parçanın Antalya’ya geri getirilmesi tam 31 yıl aldı.

Tesadüfen fark edildi
Uzun ve azimli geri dönüş öyküsü 1990 yılında başladı. Bir akademisyen New York’taki Metropolitan Sanat Müzesi’ni gezerken burada sergilenen yarım bir heykelin, Antalya Müzesi’ndeki heykelin kayıp parçası olduğunu fark etti. Türkiye’nin o günden itibaren heykeli geri almak için başlattığı çalışmalar ancak 22 Eylül 2011 günü tamamlanabildi.
Heykelin bu kadar geç geri alınabilmesinin en önemli nedeni sahiplik yapısı oldu. Alman kaçakçı, Yorgun Herkül’ü 1981 yılında satışa çıkardığında yarı hissesini Leon-White çifti, kalanını ise Boston Sanat Müzesi satın aldı. Heykel Boston’da ilk kez 1982’de sergilendi, 1990’da Metropolitan Sanat Müzesi’ne ödünç verildi, hatta bir ara Fransa’ya bile gidip geldi.

Çalıntı olduğu kanıtlandı
Bu sırada Kültür Bakanlığı müzeyi eseri geri vermeye ikna etmeye çalışıyordu. Boston’daki yetkililer önce heykelin Türkiye’deki parçanın devamı olduğunu inkar etti. Müze müdürü heykelin dünyada birçok benzeri olabileceğini iddia ediyordu. Fakat Antalya’daki parçanın kalıbı 1992’de Boston’a getirdiğinde artık inkara yer kalmadı. İki parça birbirini mükemmel biçimde tamamlıyordu.

Müdür değişti
Müze ve Levy-White çifti kolay kolay teslim olmadı. Türkiye bir dönem avukatlarını devreye soktu, fakat yine de sonuç alamadı. Süreci hızlandıran iki faktör 1994 yılında Boston’daki müze müdürünün değişmesi ve 2003 yılında Leon Levy’nin ölmesi oldu. Müzakereler devam ederken müzedeki yeni yönetim yumuşama işaretleri gösteriyordu.
Türkiye son iki yılda konuya iyice eğildi. Kültür Bakanlığı’nın dosyasını Dışişleri Bakanlığı takip ediyordu. Heyetler defalarca müzeye gitti. ABD Büyükelçisi Namık Tan geçen yıl bahar aylarında müze yetkilileriyle görştü. Aynı dönemde Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürü Osman Süslü, Boston Globe gazetesine Türkiye’den kaçırılan eserleri sergileyen müzelerle işbirliğini keseceklerini söyledi.

White’ı müze ikna etti
Heykel için mücadele veren Türk heyetinden bir yetkili müzenin tavır değişikliğini “Boston’daki müze çok saygın bir kurum ve hızla büyüyor. İsminin çalıntı eserlerle anılmasını istemedi” diye yorumladı. Nitekim müze eseri vermeye ikna olmakla kalmadı, Shelby White’ın heykeli geri vermesini de onlar sağladı. Türk yetkililer bu konuda yorum yapmamakta ısrar etse de müzenin White’ı 1.5 milyon dolar ödeyerek ikna ettiği konuşuluyor.

İyi niyetle uğurladılar
Müzenin mütevelli heyetinin heykelin geri verilmesine izin vermesinin ardından hızla protokol hazırlandı. Kültür Bakanlığı’ndan bir heyet Boston’a geldikten sonra imzalar atıldı. Heykelin teslim alınması sırasında heyetin yanında olan bir yetkili “Kayıp bir çocuğu bulmak gibiydi. Onu ailesine teslim edecek olmanın heyecanını yaşadık. Hepimizin gözleri doldu” dedi. Müze müdürü ve beraberindekiler ise Yorgun Herkül’ü heykelin ait olduğu yere gitmesinden memnun olduklarını söyleyerek uğurladı.

Başbakan’ın uçağı boşaltıldı
Heykel aynı gün müzenin verdiği özel vakumlu kutularda New York’a taşındı. Başbakan Tayyip Erdoğan durumdan haberdar edildiğinde heykelin THY ile taşınmasını istemedi. “Zarar görmesin, benim uçağımla dönsün” diyerek heykeli uçağa aldı. Hatta Yorğun Herkül’e yer açmak için başbakanlığa ait 4 konteynir son anda uçaktan indirildi. Yorgun Herkül geçen hafta Antalya Müzesi’ne ulaştı. Heykel şimdi 1800 yıl önceki halinde...

Wall Street’te zengin olan Leon Levy ve eşi Shelby White servetlerinin büyük bölümünü arkeolojik eserlere yatırdı. Zamanında 600 yıllık bir heykele 1.3 milyon dolar vererek rekoru kırdılar. Ardından Antik Yunan, Roma ve Anadolu eserlerini toplamaya devam ettiler. Çiftin Manhattan’daki malikanesi binlerce yıllık mermer heykellerle dolu...

SHELBY WHITE’IN KOLEKSİYONUNUN YÜZDE 84’Ü ÇALINTI
Onda daha çok emanet var!
Yorgun Herkül, Shelby White’ın lütfetmesi sayesinde serbest kalarak ülkesine döndü. Bu Shelby White ve 2003 yılında 1 milyar dolar şahsi servetle ölen kocası Leon Levy’nin ne ilk ne de son antik eser skandalı oldu... İnternette çiftin ismini yazdığınızda karşınıza çıkan sonuçların büyük kısmı tarihi eser kaçakçılığıyla ilgili... Zira dünyanın en büyük antik eser koleksiyonlarından birine sahip olan çiftin bu eserleri nasıl topladığı konusunda büyük tartışmalar var.

İtalyanlar isyan etti
Çift 1990’lı yıllarda koleksiyonlarını ABD’nin en büyük müzelerine ödünç verdiğinde eserlerin incelenmesinin de yolunu açmış oldu. Arkeolog David Gill , American Journal of Archeology dergisinde yayımladığı bir makalede Levy-White koleksiyonundaki 197 eserin yüzde 84’ünün büyük ihtimalle çalıntı olduğunu tespit etti. UNESCO’nun 1970 tarihli sözleşmesi kültür varlıklarını ortak miras olarak kabul eder ve doğdukları topraklarda korunmalarını öngörür. Levy-White koleksiyonundaki eserlerin büyük bölümü bu tarihten sonra çıkarılmış. Üstelik başka hiçbir yerde kayıtları bulunmuyor.
White-Selby koleksiyonunu yalnızca akademisyenler değil çeşitli ülkelerin uzmanları da inceledi. İtalya 2007 yılında 20 tarihi eseri geri almak için dava açtı. İngiltere geçtiğimiz yıllarda birçok kıymetli eserini geri aldı. Levy- White koleksiyonunun son “firesi” ise Yorgun Herkül oldu.
David Gill Milliyet’e yaptığı açıklamada koleksiyonda hala Anadolu’dan kaçırılan onlarca eser olduğunu hatırlattı. Gill’e göre bunların en önemlisi 174 numaralı parça: Burdur’daki Boubon antik kentinden çıkarılan 1.88 metrelik bronz heykel, Lucius Verus’u tasvir ediyor.
Bill Clinton Shelby White’ı kültürel eserlerin kaçırılmasını önlemekten sorumlu bir komitenin başına getirdiğinde Amerikan Arkeoloji Enstitüsü başkanı Nancy Wilkie “Bu tavukları tilkiye emanet etmeye benzer” demişti.

Milyon dolarlar akıttı
Levy ve White’ın eserlerin çalıntı olduğunu bildiğine kesin gözüyle bakılıyor. Bununla birlikte çiftin arkeoloji alanına katkıları inkar edilemeyecek kadar büyük. Harvard Üniversitesi vasıtasıyla arkeolojik araştırmalara 9 milyon dolar yardım yapan çift, New York Üniversitesi’ne de arkeoloji birimi kurulması için 200 milyon dolar verdi. İkili Metropolitan Müzesi’ne de 20 milyon dolar bağışladı.

İmparator Verus’un bronz heykeli...

Türkiye kazılarına sponsor oldular
Çiftin kurduğu Leon Levy Vakfı’nın verdiği burslar sayesinde Türkiye’de birçok kazı yapılıyor. Truva kalıntıları, Aslantepe (Malatya) bunlardan bazıları.. Denizli, Gaziantep, Antakya, Kıbrıs’ta da vakfın yardımlarıyla birçok arkeolojik çalışma gerçekleştirildi.

Fransa’daki çiniler sırada
Türkiye son dönemde yurtdışına kaçırılmış birçok eserini geri almayı başardı. 2000-2011 yılları arasında 4 bin 501 eserin iadesi sağlanırken, 2011 yılının ilk 9 ayında Sırbistan, Almanya, İngiltere ve Amerika’dan 1885 eser geri getirildi. Fakat mücadele henüz bitmedi. Kültür Bakanlığı’nın son dönemde en çok önem verdiği ve peşinden koştuğu eserler Fransa’da bulunuyor. Louvre daihl üç farklı müzedeki 2. Selim ve 3. Mahut türbesi ile 1. Mahmut kütüphanesini geri almak için çalışmalar devam ediyor. Hatta Başbakan Tayyip Erdoğan da çabalara konuyu Türkiye ziyareti sırasında Fransa Cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy’nin dikkatine getirerek destek verdi. Türkiye Londra’daki British Museum’da sergilenen Samsat stelini almak için de büyük çaba sarf ediyor.

100 yıllık üçkâğıt
2. Selim türbesin 1890’lı yıllarda Fransız bir uzman tarafından onarılmıştı. 2003 yılında eser tekrar bakıma alındığında yanlışlıkla düşen iki çininin arkasındaki “Fransa’da üretilmiştir” ibaresi eserin yurtdışına kaçırıldığının kanıtı oldu. Araştırmalar eserin 1896 yılında Fransızların envanterine girdiğini gösterdi.