Cemal Reşit Rey

Cumhuriyet tarihinin ilk kuşak bestecilerinden, Türk Beşleri grubunun bir üyesi, Onuncu Yıl Marşı, Lüküs Hayat opereti gibi ünlü eserlerin yapımcısıdır.   Yaşamı   Cemal Reşit Rey sarayla yakın ilişkileri olan, son Osmanlı ailelerinden birinin oğluydu. 25 Eylül 1904'te Kudüs'te doğdu. Babası Ahmet Reşit Rey, o dönemde Kudüs'e mutasarrıf olarak atanmıştı. Cemal Reşit'in müziğe yeteneği o yıllarda ortaya çıktı. Diğer çocuklar sokakta oynarken o bulduğu bir akordeonu çalmaya ve ondan çıkan sesleri taklit etmeye çalışıyordu. Beş yaşındayken ailece İstanbul'a geldiler. Burada bir yandan ilkokula giderken, bir yandan da piyano çalışmaya başlar. Galatasaray Lisesi'nde okumaya başladığı yıllarda babasının politik durumu nedeniyle 1913 yılında zorunlu olarak Paris'e taşınırlar. Burada özellikle Fransa Cumhurbaşkanı Raymond Poincaré aileye sahip çıkar. Birinci Dünya Savaşı'nın başlamasına çok az zaman vardır ve Cemal Reşit Bey ve ailesi dünyanın kültür başkenti Paris'te yaşamaya başlarlar. Cemal Reşit Bey daha çocuk yaşlarında Gustav Mahler'i orkestra yönetirken görecek, konservatuvarda onu müdür ve ünlü besteci Gabriel Faure dinleyecektir. Faure onu dinledikten sonra ünlü pedagog Marguerite Long'a telefon açar ve "Madam size bir Türk çocuğu gönderiyorum ve hiçbir şey söylemiyorum, kendiniz göreceksiniz" der. Sonra babasına dönerek "Oğlunuz hayatta müzikten başka hiçbir şey yapamaz" diye onun müzik dehasını hemen keşfeder. Claude Debussy'nin öğrencisi, Maurice Ravel'in en yakın dostlarından ve eserlerini en iyi yorumlayan piyanistlerden biri olan Marguerite Long, 19 yaşına kadar hiç para almadan Cemal Reşit'in eğitimi ile yakından ilgilenecektir. Cemal Reşit Bey ve ailesi, savaş başlayınca Paris'te uzun süre kalamazlar. Cenevre'ye yerleşirler. Cemal Reşit eğitimine burada Cenevre Konservatuvarı'nda devam ederken, normal lise eğitimini de sürdürür. Konservatuvarın ustalık sınıfına kadar yükselir ancak 1919'da babası dahiliye nazırlığına atanınca İstanbul'a gelirler. Baba oğlunu hemen İstanbul'da bir piyano öğretmenine götürür. Ancak çocuğun piyano bilgisi öğretmeninkinden fazladır. Cemal Reşit bu kez tek başına Paris'e eğitime gönderilecek, tekrar Marguerite Long'la çalışmaya başlayacaktır. Konservatuvarda Gabriel Faure'den müzik estetiği dersleri alır. Besteci, piyanist ve orkestra şefliği üzerinde eğitim görür. Daha okul yıllarında besteleriyle ilgi çekmeye başlar. Onuncu Yıl Marşı Cumhuriyet'in 10. yıl kutlamaları için 1933'de bir marş yarışması düzenlenir. Cemal Reşit Rey, güftesi Behçet Kemal Çağlar ve Faruk Nafiz Çamlıbel'e ait olan şiir üzerine bir beste yapmaya karar verir. Uzun süre uğraşıp, herkesin coşku ile birlikte söyleyeceği bir marş oluşturmaya çalışır. Ancak ağabeyi Ekrem Reşit'e yaptığı çalışmayı bir türlü beğendiremez. Sonunda Cemal Bey'in aklına mehter ritmi gelir ve besteyi yapar. Herkesin rahatlıkla söyleyebileceği bir eser çıkar ortaya. Ankara'da eseri piyanoda çalarak kendi seslendirir. Marşı degerlendirecek olan heyetin içinde bulunan Cemal Bey'in "Cumhuriyet" sözcüğünde majörden minöre geçtiğini bunu da cumhuriyeti küçük düşürmek için yaptığını iddia eder ancak Cemal Reşit şu örnekle durumu kurtarır: "Minör küçük anlamına gelir ama müzikte bu anlamda kullanılmaz. Beethoven'in Napoleon'un kahramanlıkları için yazdığı Eroica'nın ikinci bölümü de do minör tonundadır." Jüride bulunan bir başkası ise bir kahramanlık öyküsü olan Marseillaise'in de minör tonundan olduğunu söyleyince durum tatlıya bağlanır. Türkiye Cumhuriyeti'nin 10. Yıl Marşı böylece ortaya çıkmış olur. Operetleri Cemal Reşit Rey, operet yazmaktan ve ağabeyi ile sahne sanatçıları ile birlikte yaşanan anılardan her zaman en sıcak biçimde söz etmişti: "Zerafet, incelik, nükte, hoşgörü... Bir sırada elli kişi oturmuş ve elli kişi de gülüyorsa bu bir sosyal hadisedir. Operet bestelediğim yıllar hayatımın en zevkli, en neşeli yıllarıdır. Sahne sanatçıları ile kısa sürede kaynaşmıştık. Onlarla konakta buluşur, şarkılar söyler çalışırdık. rahmetli biraderimin ölümü ile operet devri benim için kapanmış oldu." Cemal Reşit Rey, 1932-1942 yılları arasında ağabeyi Ekrem Reşit Rey'le birlikte operet ve revü müzikleri besteler. Cemal Reşit Bey, bir yandan ciddi klasik eserlerini yazarken, ağabeyi ile birlikte Viyana, Paris havasını İstanbul'da yaşatmaya çalışmakta, sahneye konulan her oyun İstanbul'da büyük sükse yapmaktadır. Cemal Reşit Rey'in bu popüler çalışmaları kimi klasik müzik sanatçısı tarafından onun zamanını boşa harcaması olarak görülmesine rağmen, Cemal Bey bu çalışmaları hiçbir zaman küçümsememiş, sanat ve eğlenceyi düzeyli biçimde bir araya getiren operet ve revülerinden hep sevgi ile söz etmiştir. Rey Kardeşler'in ilk operet çalışmasını dönemin Şehir Tiyatroları Genel Sanat Yönetmeni Muhsin Ertuğrul ve İstanbul Valisi Muhittin Üstündağ talep eder. Üç Saat Opereti bu istek üzerine yazılır. Beş ay süreyle kapalı gişe oynayınca, Muhsin Ertuğrul gelecek sezon için onlardan yeni bir müzikal talebinde bulunur. İkinci operet Lüküs Hayat olur. Rey Kardeşler'in yazdıkları operetler içinde en beğenileni her zaman Lüküs Hayat olmuştur. Üçüncü yıl için yazılan operet Deli Dolu olur. Deli Dolu'da ana fikir iki yüzlülüktür. Eserde orkestrayı dönüşümlü olarak Hasan Ferit Alnar ve Cemal Reşit Rey yönetirler. sahnede kullanılan karikatürler Cemal Nadir tarafından çizilir. Deli Dolu'nun ilk orkestrası mali sıkıntılar doluyasıyla 10 kişiliktir. 1979'da İstanbul Devlet Opera ve Balesi tarafından sahnelenirken Cemal Bey, orkestrayı yetmiş kişiye çıkartır. 1937'de Hava Civa yazılır. Eserin ilk temsili 1943 yılında Avni Dilligil yönetiminde Ses Operet ve Tiyatrosu'nda yapılır. Ancak savaş yılları ekonomik krizi de beraberinde getirmiş ve eser daha küçük bütçeli olarak sahneye konulmuştur. Eserin baş kadın oyuncusu Semiha Berksoy'dur. Rey Kardeşler'in bu operetlerin dışında revü çalışmalarıda vardır. Adalar, Alabanda ve Aldırma. Bunlardan Alabanda'da Safiye Ayla oynamıştır. Cemal Reşit Rey'in ağabeyinin ölümünden sonra operet çalışmaları biter. Ailede birbirinin arkasına gelen ölümler ve maddi sıkıntılar sonucu satılan konaktan kalan para ile taşındığı Serencebey'deki küçük apartman dairesindeki yalnız yaşam, yaşlılık dönemindeki Cemal Reşit Rey'i sanat dünyasından da uzaklaştırmıştır. 60'lı yılların sonlarında Haldun Dormen onu ziyarete gider ve birlikte yeni bir operet çalışması yapmalarını önerir. Ağabeyinin ölümünden sonra operetlere veda eden Cemal Bey, şarkı sözleri için Erol Günaydın'la çalışmaya razı olur. Yaygara 70 isimli oyun büyük bir başarı kazanır. Ardından aynı ekiple Uy Balon Dünya isimli yeni bir çalışma daha yapılır ancak çok başarılı olmaz. 1971 yılında son opereti olan Bir İstanbul Masalı'nı besteler. Son yılları 1985'te Lüküs Hayat 51 yıl aradan sonra yine aynı sahnede İstanbul Şehir Tiyatrosu'nda sahnelenecektir. Cemal Bey, gala gecesi için özel olarak hastaneden çıkarılır ve Harbiye Muhsin Ertuğrul Tiyatrosu'na getirilir. Eser yıllar sonra yine büyük bir başarı kazanmıştır. Haldun Dormen ve Gencay Gürün onu alkışlar arasında sahneye çıkarırlar. Anlatılmaz derecede mutludur. Seyirci onu dakikalarca ayakta alkışlar. Bu onun son sahneye çıkışı olacaktır. Ertesi gün tekrar hastaneye yatırılır ve buradan ikinci çıkışında Edirnekapı'daki aile mezarlığına defnedilecektir. Eserleri Operaları Faire Sans Dire, tek perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey (Alfred De Musset’ten yararlanılarak) 1920. Yarın Marek, üç perde, dört tablo. Libretto: Xavier Fromentin 1920. Sultan Cem, beş perde, on iki sahne. Libretto: Ekrem Reşir Rey (Roussel Despierre’nin senaryosuna göre) 1924. Zeybek, üç perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey 1926. Köyde bir facia, tek perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey 1929. Çelebi, dört perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey 1942–1945. Orkestrasyonunun tamamlanması 1973. Operet ve Müzikalleri La Petit Chaperon Rouge, iki sahne, 1920. Üç saat, üç perde, 1932. Lüküs hayat, üç perde, 1932. Deli dolu, üç perde, 1934. Saz Caz, üç perde, 1935. Maskara, üç perde, 1936. Hava Cıva, üç perde, 1937. Yaygara 70, 1969. Uy balon dünya, 1970. Bir İstanbul masalı, 1971. Cemal Reşit Rey’in ayrıca üç müzikal komedisi (revü’sü) vardır. Adalar revüsü, 1934. Alabanda, 1941. Aldırma, 1942. Orkestra Yapıtları Bebek Efsanesi (Senfonik Şiir), 1928, Karagöz (Senfonik Şiir), 1930–1931. Enstantaneler (Senfonik İzlenimler), 1931. Scéne Turques (Halk Dansları Üzerine) dört parça, 1928. Paysages de Soleil (Senfonik İzlenimler), 1931. Inıtation (Senfonik Şiir), 1935. Senfoni No:1, 1941. L’appel (Senfonik Şiir), 1953. Fatih (Senfonik Şiir), 1953. Katibim (Piyano ve orkestra çeşitlemeler), 1953. Senfonik Konçerto (İkili Orkestra için), 1963. Senfoni No:2, 1969. Türkiye (Senfonik Rapsodiler). 50. Yıla Giriş (Senfonik Bölüm), 1973. Konçertoları Konçerto Kromatik (Piyano ve Orkestra için), 1932–1933. Keman Konçertosu, 1939. Piyano Konçertosu, 1949. Gitar Konçertosu, 1978. Konçertant Parçaları Introduction and Dance (Viyolonsel ve Orkestra için), 1928. Konçertant Parçalar (Viyolonsel ve Orkestra için), 1955. Andante ve Allegro (Keman ve Yaylılar Orkestrası için), 1967. Oda Müzikleri Sonat (İki Piyano için), 1924. Kentet (Beş Üflemeli Çalgı için), 1932. Ondes Martenot ve Yaylı Çalgılar için Poem, 1934. Yaylı Çalgılar Kuarteti, 1935. Kısa Parça (Keman ve Piyano için), 1936. Kuartet (Piyano ve Yaylılar için), 1938 – 1939. Sextour (Tenor, Piyano ve Yaylılar Dörtlüsü için), 1939. Colloqye Instrumental, 1957. 12 Prelüd ve Füg (İki Piyano için), 1969. Şan ve Orkestra Eserleri Anadolu Türküleri (Dört Parça), 1926. İki Anadolu Türküsü, 1930. Mystique (Mevlana’nın “Mesnevi” Mukaddimesi), 1938. Üç Anadolu Türküsü, 1970. Vokal Fantezi, 1980. Şan ve Piyano Eserleri Je Me Demande (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1919. Üç Melodi (Paris’te Fromont Yayınevince basılmıştır), 1920. Initiales sur un Banc (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1921. Chanson du Printemps (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1922. Au Jardin (şiir: Philoxene Boyer), 1923. L’Offrande Lyrique (sekiz ezgi), 1923. Nocturne (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1925. 12 Anadolu Türküsü (Paris’te Heugel Yayınevince yayınlandı), 1925–1926. Vatan (Hulusi Öktem’in “Mekteplerde Musıki” adlı kitabında yayınlanmıştır, 1930. Dört Melodi (şiirler: Baki Süha Ediboğlu), 1956. Koro Eserleri Anadolu Halk Türküleri (dört sesli koro için), 1926. İki Parça (eşliksiz kadın korosu için “Yunus Emre’nin şiirleri üzerine”, 1936. On Halk Türküsü (dört sesli koro ve piyano için), 1963. Marşları 10. Yıl Marşı (piyano ve şan; bando için düzenlemeleri yapılmıştır), 1933. Denizciler Marşı (şan ve piyano için; bando düzenlemeleri yapılmıştır), 1935. Yedek Subay Marşı (piyano ve bando düzenlemesi yapılmıştır), 1940. 100. Yıl Marşı, 1981. Piyano Yapıtları Scénes Turques, Anadolu Türküleri üzerine 6 parça (Heugel yayınevi, Paris), 1928. Paysages de Soleil (Anadolu Halk Dansları üzerine 6 parça), 1930–1931. Sonat, 1936. Pelerinages Dans la Ville Qui N’est Plus que Souvenir (Ankara Devlet Konservatuarı Yayını), 1940–1941. Fantezi, 1948. İki Parça, 1959. On Halk Şarkısı (koro şarkılarının piyano uyarlaması, Ankara Devlet Konservatuarı Yayını), 1967. Sahne Müzikleri Özyurt, 1933. Macbeth, 1934 Kral Lear, 1936. Hamlet, 1936. Benli Hürmüz, 1936.