Keskin sözcük

yural@milliyet.com.tr * * *Ne kadar doğrudur bilmem ama, N. Muallimoğlu, "Balta olmak," deyiminin öyküsünü şöyle anlatır: "Üçüncü Selim ve İkinci Mahmut zamanlarında yeniçeriler işi öylesine azıtmışlar ki, her tarafı haraca kesip; kadın, erkek demeden her istediklerini herkese zorbalıkla yaptırır hale gelmişler. Limanlara gelen ticaret gemilerinden zorla para alır, satışından yüklemesine kadar her şeyine karışır, ortaklarıymış gibi tüccarları soyar, soğana çevirirlermiş. Bir gemi limana mı yanaştı, hemen yeniçeri baltasını çıkarır, geminin burnuna asarmış. Bu, şu anlama gelirmiş: 'Bu gemi her türlü hakkıyla şu yeniçeri ağasına aittir. Kimse bu gemi üzerinde söz sahibi olamaz.' Balta asmak, bir gemiye sahip olmakla eşanlama geliyormuş. Bunu gören başka bir yeniçeri ağası, 'Bu gemiye balta olunmuş,' deyip, o gemiye dokunmuyormuş. İşte, 'Balta olmak,' sözü, 'Balta asmak,' zorbalığından geliyormuş."* * *"Bir baltaya sap olmak," deyimi ise, balta olan kişinin yanında yer almakla kazanılan bir iş edinme biçimi. Bunu başarabilenler, bir baltaya sap oluyorlar. Zorbanın yanında yer alamazlarsa bir baltaya sap olamamış sayılıyorlar. Günümüzde bu deyim, bir meslek sahibi olabilmek anlamında kullanılıyor. Baltaya sap olanlar, eğer yanında yer aldıkları yeniçeriyle ilişkilerini bozacak bir davranış içinde bulunur, ya da istemeden yaptığı bir yanlışla dışlanırlarsa bu kez de, "Baltayı taşa vurmuş," oluyorlar. Bu da, işi istemeden kaybetmek anlamına geliyor. * * *Bunun dışında, ne bu öyküyle, ne yeniçeri, ne de meslek edinememiş, başarılı olamamış kimselerle ilgisi olmayan bir "balta" deyimi daha var. O da, "Balta girmemiş orman," cümlesi. İçinde hiç ağaç kesilmemiş, korunmuş, gözetilmiş orman, anlamına geliyor. Böyle bir ormanın bugün olduğunu pek sanmıyorum. Bunun nedeninin de çocuklara öğrettiğimiz bir balta şarkısından kaynaklandığına inanıyorum. Hani şu ünlü şarkı: "Baltalar elimizde / Uzun ip belimizde / Biz gideriz ormana / Hep ormana / Baltayı sağdan savur / Sonra soldan hızla vur." Bu şarkıyla da çevreci olunmayacağına göre, ne kadar uğraşsak yine de olumluluk yüklemini bir baltaya yüklendiremeyeceğiz. * * *Sonunda balta sapını kesmez. "Bir balta buldum yitirdim, kendime dert artırdım." Sözü uzatmadan sevgili okurlar, bu haftaki yazımı bitirdim. ocukluğumda dedem, ninem ve dayılarım konuşurken sık sık duyduğum bir söz vardı. Bu, genellikle başarılı olmamış ya da yaptıkları çevresi tarafından onaylanmayan insanlar için söylenirdi: "Muharrem de bir baltaya sap olamadı!" "Bunca yıl döndü dolaştı, girip çıkmadığı iş kalmadı, sonunda bir baltaya sap oldu, ya da olamadı." "İnatla bir şeyi istemedi. İşin peşine düşmedi, sürdürmedi, kovalamadı. Başarmak için yeterli çabayı göstermedi. Tabii, sonucunda da bir yere varamadı. Sapsız bir balta ağzı bulup ona sap olamadı."