"Türkus, doğruyus, çalışkanus"

Türk Dili’nin Etimoloji Sözlüğü"nü karıştırırken bir de fark ettim ki meğer çaktırmadan hepimiz Latince konuşuyormuşus! Çelebi sözcüğünün Latinceden geldiğini görünce hayret içinde küçük araştırmamı sürdürdüm. Çelebi Mehmet, Evliya Çelebi, Katip Çelebi, Işın Çelebi... Hayret, bizim bin yıllık çelebinin kökeni Latince değil miymiş? "Caelebus" sözcüğünden, "yalnız yaşayan" demek değil miymiş? Hokus pokus: İbişin Latince "İbisöten, kancık sözcüğünün Latince "canes" yani köpekten geldiğini okuyunca bayağı şaşırdım. Hele kavuk da Latinceden değil miymiş? Pes doğrusu! "Cavo" yani oymaktan geliyormuş. Artık sadece kabak gibi değil kavuk gibi de oyabilirsiniz. Mendil, Latinceden "mantele"den... O da elin Latince karşılığı "modusötan.
Çok kolay! Türkçeyi Latince okumaya ne dersiniz? Sözcüklerin sonuna "us" ekleyince Latince olup çıkıyor! Örnek, testus. Eski testuslardan birinin başlığı "homo homini pezevenkus..." Ne demiş büyük İngiliz filozofu Thomas Hobbes? "Homo homini lupus" yani insan insanın kurdudur. Kurtluk ne kelime, aslında belki demiş midir Hobbes ki insan insanın pezevengidir, "homo homini pezevenkus?" Örnekus gırgurus devamus... Amma da homojen bir toplumus... Kör sağır ve suspus... Susss... Gizlikus... Kapakus... Türkus, doğruyus, çalışkanus... Bir de bunların çoğul hali var kuşkusus! Çoğul yapmak isteyince Latinceleştirilmiş Türkçe sözcüklerin "usölu halini, "i"li hale çeviriyorus... Testus oluyor testi... Turkus da Türki oluyor... "Türki ülkelerödeki gibi! Buyur olasus Latince gırgırus testus bu kezus vesselamus!

1- Çok önemli bir Latince deyim var: "İpse dixit". Anlamı "O dedi ki..." Türkiye gibi "şifahi", yani kendisi okuyup öğreneceğine başkasının ağzından dinleyip ikinci ağızdan bilgilenen insanları çoğunlukta olan ülkelerin temel düsturu. Hepimiz "Valla başkasının yalancısıyım" deyip kurtulmaz mıyız? Çoğu tartışmada valla bunu ben değil falanca büyük adam söylemiş; benim dediklerim, onun dedikleridir. Ben onun adına doğruyum, falan filan. Dikkat edin, hepimizin bir ipse dixit’i vardır. Çoğu kişinin ipse dixit’i peygamber kelamı. Bütün siyasilerin ipse dixit’i Atatürk, görüşleri onunkilerin tam tersi de olsa... Peki, skolastik çağın ipse dixit’i kim idi, kestirebilir misiniz acepus?
a. Dedekus Korkutus
b. Aristotelus
c. Homerus Hayyamus
d. Meydanlarus

2- Roma diktatörü Sezar "Veni, vidi, vici" yani "Geldim, gördüm, yendim" özdeyişini Türkiye’de söylemiş de, nerede, kestirebilir misiniz?
a. Sezaryenle doğumundan hemen sonra Kayseri’de
b. Alamus’ta
c. Susurluk’ta
d. Zile’de

3- Gazetelerde son günlerde moda manşet. Afedersiniz, "casus belli" ne demek, Allah aşkına?
a. Aramızda casus belli
b. Açık hale gelmiş takiyye
c. Savaş bahanesi
d. Irak’ın Latincesi

4- Dillere pelesenk Latince özdeyişlerden biri "traduttore, traditore." Ne demek?
a. Hop kalkan hop oturur
b. Mağlup sayılır bu yolda galip
c. Çevirmen haindir
d. Hiçbiri

5- Ansiklopedilerinizde bazı Latince kısaltmalar göreceksiniz. Örneğin "et al" neyin kısaltmasıdır acep?
a. "Baba bana et al"ın kısaca söylenir hali
b. Etrüsk Almancasının kısaltması
c."Et alii" yani Latincede "ve diğerleri"nin kısaltması
d. Hiçbiri

6- İş ilanlarında "CV isteniyor" diye bir şey şimdi moda oldu. Bu iki harf neyin kısaltması acep?
a. CaVit Çağlar’a yakınlık derecesi
b. Kestane kebap acele CeVap
c. Curriculum vitae, Latincede "hayat hikayesi"
d. Hiçbiri

7- Biraz daha malumatfuruşluk yapalım mı? Türkçedeki afyon, Latince "opiumödan, alay "alae"den, angarya "anagaria"dan, tavla "tabula"dan, kestane "castanea"dan, pırasa "brassicasötan gelir. Peki kuruş nereden gelir?
a. Karun’un hazinesinden
b. Lidya kralı Krezüs’ten
c. Pers kralı Kiros’tan
d. Latince "Grossusötan, iri demek

8- "Vade mecum" ne ola ki hep merak etmişimdir, mi dersiniz?
a.Vadesi geçmiş borç senedi
b. Son şans
c. El kitabı
d. Hiçbiri

9- Çok kullanılmaya başlanan bir Latince terim daha: "Ad hoc" (okunuşu ad hok) ne ola ki?
a. Gelişigüzel
b. Düşünmeden
c. Buna mahsus, bunun için
d. Hepsi

10- Herhalde yapacak başka şey kalmadığından son günlerde moda olmuş bir terim daha: "Carpe diem". ("Karpi diyem" okunur.)
a. Aynı görüşteyim
b. Gününü gün et!
c. Vaziyet zor
d. Yaşamak güzel şey

11- Bizdeki nüfus sayımları "de jure" yapılır. Elalem "de facto" yapıyor. Ne demek?
a. Evde, sokakta
b. Karakolda, mahkemede
c. Sağda, solda
d. "De jure" hukuki, "de facto" fiili

12- Gazete İtalyancada "gazetta"dan, Venedik lehçesinde bozuk para anlamındaki "gazeta"dan. Peki köken Latince "gaius." Ne demek acepus?
a. Saksağan
b. Geveze alakarga
c. Dereyi dikkatsiz geçen kimse
d. Hepsi

NOT: 6 Ekim 2002 tarihli "Kökü dışarıda kelimeler" başlıklı etimoloji testusunda "naylon"un nerden geldiğini sormuş ve yanıtta üretici Du Pont firmasının uydurduğu bir kelime olduğunu yazmıştım. Okuyucum Barbaros Akkurt, teşekkürlerimle, katkıda bulunmuş. "Nylon, Amerikan Şirketi Du Pont tarafından 1938 yılında üretilmiştir. Nylon tescil edilmiş bir addır... Evvelce Japonların tekelinde bulunan ipeğe karşı, Amerikalıların gösterdiği tepkiden ileri gelir: (N)ow (Y)ou (L)ousy (O)ld (N)ippons sözcüklerinden türetilmiştir." Ey Japonlar sizi nasıl haşırdattık diye çevrilebilir. Bilginin kaynağı Prof. Dr. Ali Rıza Berkem imiş.

Yanıtlar: 1) b, 2) d, 3) c, 4) a, 5) c, 6) c, 7) d (Karun ve Krezüs aynı kral,) 8) c, 9) d, 10) b, 11) d, 12) d