‘İnkılab’a liberal eleştiri!

Halide Edip’in “Türkiye’de Şark  Garp ve Amerikan Tesirleri” adlı eseri, ilk İngilizce baskısından 75 yıl sonra yayımlandı.

Halide Edip Adıvar’ın “Türkiye’de Şark Garp ve Amerikan Tesirleri” adlı fevkalade önemli eseri maalesef yarım asır gecikmeyle yayımlandı! Yurt dışında yapılan ilk İngilizce baskılarını esas alırsak, tam üç çeyrek asır sonra! Bu gecikme, hatta unutma, düşünce hayatımız bakımından hazindir.
Halide Edib’in bu son derece önemli eserini, orijinal dilini bozmadan yayımlayan Can Yayınevi’ni kutluyorum.
Halide Edip’in, onu diğer yazarlarımızdan ayıran üç özelliği olduğunu düşünüyorum: Kopmadığı ve yeni sentezler için değerli bulduğu Osmanlı mirası... İttihatçı ve Cumhuriyetçi nesillerden farklı olarak Fransız ve Alman değil, liberal Anglosakson siyasi kültürüyle yetişmiş olması... Ve demokrat tavrı; bu yüzden 1939 yılına kadar yurt dışında yaşamak zorunda kalması...
Bu özeliklere sahip bir yazarın kitabını ‘her bakımdan memleketimizin iftihar edeceği dostumuz muhterem Rauf Orbay’a ithaf etmesi ve muhafazakâr İngiliz filozofu Edmond Burke’ten alıntı yaparak kitabına başlaması tesadüf değil tabii.
Toplumları ‘birörneklik’ (totaliter) ve ‘beraberlik’ (çoğulcu) niteliklerine göre tasnif etmesi de tesadüf değil. Bireyselliğe yer vermeyen Şark ve modern faşist, komünist rejimler birinci gruba, demokratik Batı ikinci gruba giriyor. (Sf. 18 vd.)

Tarihe bakış
İslam fikrini miras ve sorunsal olarak hiçbir zaman terk etmemiş olan yazarımız, iskolastiğe karşı bilimsel düşüncenin neden İslam’da başladığını, ama daha ‘mutaassıp iç idare’ye sahip olan Hıristiyan Batı’da geliştiğini araştırıyor. Sonunda madde ve ruhçuluk anlamında bir Doğu-Batı sentezi yapıyor. (Sf. 18 vd)
Osmanlı medeniyetini açık bir benimseme duygusuyla anlatıyor. Osmanlılar çeşitli halkların “dinlerine hürmet edecek kadar liberal, mahalli idarelerin hususiyetlerini anlayacak kadar siyasi, iç mücadelelerini teskin edebilecek kadar kudretli bir mekanizmayı yaratacak kabiliyette” idiler. (Sf. 46)
Halide Edip, aslında liberal ve coğulcu dünya görüşünü bizde Osmanlı tarihi ile temellendiriyor. Osmanlı’daki Türk-İslam karakterinin yanında Bizans, Roma, İran, Hind etkilerini vurguluyor.
Şiddetli Abdülhamid karşıtı, Tanzimat’ı ve Meşrutiyet’in liberal yönünü kuvvetle savunuyor. (Sf. 114 vd)
İstilacı Avrupa’yı şiddetle eleştiriyor, ‘İstiklal Mücadelesi’ni coşkulu bir dille anlatıyor...  “Cumhuriyet inkılaplarının büyük bir kısmı tek parti diktatörlüğü ile başlar” diyerek devam ediyor. (Sf. 199) Alman ve İtalyan rejimlerinin bizdeki Tek Parti rejimini etkilemiş olmasını esefle anlatıyor. 

Cumhuriyet için demokrasi
İnkılapları yapmak için muhalefeti susturmak, hatta idam sehpaları kurmak gerektiği fikrini eleştiriyor, bu uygulamaların “parlamenter gelişmemizde daima korkunç bir tehlike işareti olarak  kalacağını unutmamak gerekir” diye uyarıyor. Bu kadar şiddete lüzum yoktu, çünkü inkılaplar köksüz değildi:
“Güya, memleketimizde ilk defa Ortaçağ’dan yeni devre geçmiş, hiçbir kökü olmayan topraklarda, sırf tedhiş sayesinde bir takım cezri reformlar yapılmış gibi bir neşriyat ortaya atmak, reformlarımızın lehine değil, aleyhine ve milleti küçülten bir propaganda olmuştur.” (Sf. 206)
Halide Edip inkılaplardan en çok kadın eşitliğini beğeniyor, ‘dil inkılabı’nı ise kültürel tahribat yarattığı gerekçesiyle şiddetle eleştiriyor. (Sf. 219)
Amerika’yı ele aldığında ‘en çok zararlı cereyan’ın McCarthy hareketi olduğunu anlatıyor. (Sf. 325)
Halide Edip yakın tarihimize ve inkılaplara, kendi deyişiyle ‘liberal demokrasi’ açısından bakan ve bunun tecrübesini bizzat yaşamış olan az sayıdaki yazarlarımızdan biridir. Farklı ve geniş ufuklu olması da bundan...
“Türkiye’de Şark Garp ve Amerikan Tesirleri” mutlaka okunması, tartışılması gereken ufuk açıcı bir ‘tedkik ve tefekkür’ eseri... 

“Türkiye’de Şark  Garp ve Amerikan Tesirleri”
Halide Edib Adıvar
Can Yayınları
Fiyatı: 21 TL


YENİ ÇIKANLAR
- “Beş Taş” / Mahir Karayazı / Yasakmeyve / Fiyatı: 5 TL / Şiir1980 doğumlu Mahir Karayazı’nın ilk şiir kitabı “Beş Taş”a adını veren şiir, “sararan tenim soluk benzimle itiraf edeyim/ ben aslında zenciyim” dizeleriyle başlıyor. İlk şiirleri 2003’te Varlık dergisinde çıkan şair; Dağınık Harfler Sokağı adlı bir fanzin çıkarıyor, çeşitli dergilerde şiir, öykü ve söyleşiler yayımlamaya devam ediyor.

“Yeşil Yunus” / Güniz Tümer / Cinius Yayınları /
Fiyatı: 14 TL / RomanKitap, lacivert ahşap çerçeveli penceresinden deniz ve yelkenliler görünen bir mimari büroda başlayan yasak aşkın öyküsünü anlatıyor okura. Diplomat eşi ile birlikte yıllarca değişik ülkelerde yaşayan, Güniz Tümer bu ilk romanında mekan olarak yazlarını geçirdiği Bodrum’u seçmiş.