Balkanlar’da fetih düzeni

Tarihçi Heath Lowry kitabında Osmanlı düzeninde sosyal kurumların rolünü ve yerli Hıristiyanların yerini anlatıyor.


Son derece önemli bir eser... Milliyet Kitap’ta Heath Lowry’nin daha önce “Osmanlıların Ayak İzlerinde” adlı kitabını tanıtmıştım. Akademik kariyerini Osmanlı-Balkan tarihi üzerine yapan Lowry’nin “Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi” adlı bu araştırması 1350-1550 arasındaki iki asrı kapsıyor. Kitabının alt başlığı şöyle: “Kuzey Yunanistan’ın Fetih, Yerleşme ve Altyapısal Gelişimi”
Bundan da belli olacağı gibi kitap bir askeri ve siyasi tarih değil. Hiçbir savaşı, hiçbir siyasi hadiseyi anlatmıyor. Balkanların bu iki asırlık dönemine ‘yerleşme ve altyapısal gelişme’ açısından bakıyor ki bunun bizim için yeni bir perspektif olduğunu söyleyebiliriz. Lowry’nin araştırması, tabiatı gereği, sanat tarihi ve arkeoloji ile de yakından ilgili.
Lowry, tabii merhum Ömer Lütfi Barkan’a da atıflarda bulunarak, Balkanlarda kurulan Osmanlı düzeninde dervişlerle tekke, zaviye ve imaret gibi kurumların rolünü anlatıyor.

Hıristiyanların entegrasyonu
Söz konusu iki asır içinde, sadece Kuzey ve Orta Yunanistan’da kurulmuş imaretlerin listesini veriyor Lowry... Listede 65 imaretin adı yer alıyor. (Sf. 70-73)
Zaviyelerin sayısı ise 267’yi buluyor. Lowry, zaviyelerin birçoğunun imaret işlevi de yaptığını, bu kurumlarda Hıristiyan yoksullara da karşılıksız hizmet sunulduğunu anlatıyor. (Sf. 95-106) Coğrafyanın o zamanki sınırları ve nüfusu dikkate alındığında Osmanlıların Balkanlarda nasıl yaygın bir hayri-sosyal ‘network’ kurduğu görülüyor. Bunları kuran tarikatların çoğu Heterodoks Bektaşi’dir. Fakat Mevlevi, Halveti, Kadiri, Nakşibendi gibi Sünni tarikatlar da var.
Osmanlı devleti, Müslüman imaret ve zaviyelerini de Hıristiyan manastırlarını da destekliyor! Bu dini hayır kurumları vasıtasıyla halkın “merkezi devlet otoritesine sadakatlerini kuvvetlendiriyor.” (Sf. 93)
Yerli Hırıstiyan ahaliyi Osmanlı sistemine entegre eden diğer bir faktör, timar... 15. YY.’da Balkanlardaki timar sahiplerinin üçte biri, yani 4 binden fazlası Hıristiyandır! Bu yoldan da Hıristiyan unsurların “Osmanlı hiyerarşisi ile bütünleşebilmesi sağlanmış”tır. (Sf. 7)
Bunlar, Osmanlı’da kendi çağının hayli ilerisinde olan dini hoşgörünün sosyal temellerini ve niye asırlarca yaşayabildiğini de anlatıyor bize.
Lowry, Balkanlardaki Osmanlı mimarisi ile ticari hayat arasındaki yakın ilişkiye dikkat çekiyor. Selanik, Siroz (Serez), Zihne, Kavala ve Gümülcine şehirlerindeki han ve kervansaraylar ile bunları birbirine bağlayan yol şebekesi Osmanlı’nın ticarete verdiği önemi gösteriyor.
Aynı çarşı içinde Müslüman ve Hıristiyan tüccar ve esnaf iş yapıyor.


Osmanlı yağmacı mıydı?
Balkan fetihlerinin serdarları Gazi Süleyman Paşa, Gazi Evrenos, Gazi Burak, Gazi Mihal, Gazi İsa Bey gibi kahramanlar birçok imaret, zaviye, cami, köprü, han, kervansaray ve “antik hamam kültürünü yeniden ihya eden” hamamlar yaptırmış, halkın temiz su ihtiyacını karşılamak için su yolları ve su kemerleri inşa ettirmiş. Moğollar gibi Osmanlılar da oralara talan ve yağma için gitseydiler bunları yaparlar mıydı?
Lowry, bu sorumuza Evrenos Bey modeliyle cevap veriyor: “Hanlar, kervansaraylar, köprüler imaretler, zaviyeler, hamamlar ve camiler, bize onu, kısa süreli olarak köle ve ganimet ele geçirmeyi amaçlayan, yarı göçebe bir komutandan çok, başarılı bir devlet kurucu kimliğiyle konumlandırma imkânını kazandırmaktadır...”
Lowry Osmanlıları yağmacı gösteren Oryantalist tarihçiliği de eleştiriyor, Osmanlının bıraktığı sosyal ve ticari kurumları hatırlatarak diyor ki: “Osmanlıları birincil olarak yağma amaçlı haydutlar sayan bir düşünce ile (bu kurumları) bağdaştırmanın güçlüğü gibi, erken dönem fatihlerin fiziki temizliği ve temiz suyu güvence altına almaya verdikleri önemi de böyle bir imajla bağdaştırabilmek imkansızdır.” (Sf. 260)