Çatalhöyük’ün erkekleri aklandı
Kazılarda elde edilen son bulgular, bugüne kadar kadın egemen toplum yapısıyla gündeme gelen Çatalhöyük’ün erkeklerini akladı. Kazı başkanı Hodder’e göre "kadın önemli ama yanında erkeği de var"
MEHMET KENAN KAYA
Çatalhöyük, dünyada bilinen en eski kentsel yerleşimlerden biri. Karmaşık şehir yapısı, evlerin altına gömülmüş mezarları ve kadın egemen toplum yapısıyla dikkat çeken Çatalhöyük’ün önemli özelliklerinden biri de kazılar sonucu ortaya çıkarılan duvar resimleri. Dünya Anıtlar Vakfı tarafından dünyada korunması gereken en önemli 30 tarihsel miras arasında sayılan ve duvar resimlerinin eskiliği ile Guinness Rekorlar Kitabı’nda yer alan bu önemli yerleşim, son yedi yıldır Cambridge Üniversitesi profesörlerinden Ian Hodder başkanlığında bir ekip tarafından kazılıyor. British Airways ve
Koç Holding’in sponsorluğunda gerçekleştirilen bu kazılarda son dönemde önemli bulgular elde edildi. Profesör Hodder’la, tamamlanınca 500 bin turistin ziyaret etmesini beklediği Çatalhöyük kazısını ve son bulguları konuştuk.
Çatalhöyük, tarihi 9 bin yıla dayanan bir kentsel merkez. Bu durumun uygarlık tarihindeki önemi ne?
Çatalhöyük yerleşik düzene geçişin mihenk taşı. Özellikle de duvar resimlerinin uygarlık tarihinde çok özel bir yeri var. Bu yüzden Guinness Rekorlar Kitabı’nda da yer alıyor. Tarihsel açıdan da Etiler, Mezopotamya ve Mısır’daki yerleşik düzene geçişi sağlayan unsurlardan biri olduğu için çok önemli.
Yerleşik düzene Çatalhöyük’te geçilmesinin özel bir nedeni var mı?
Sorduğunuz soru önemli. Çatalhöyük neden orada? Ne yazık ki bunun yanıtı 40 yıldır bilinemiyor. Tabii, Çatalhöyük benzeri başka şehirler de var o sırada ama resim sanatı açısından bir benzeri daha yok.
Sanat mı dini inançlar mı?
Çatalhöyük’te bir devlet sistemi, merkezi bir idare olmadan 10 bin insan bir arada yaşıyordu. Bu nasıl bir toplumsal hayata denk düşüyordu?
Bu çok zor bir soru tabii. Ben, onları bir arada tutan şeyin sanat olduğuna inanıyorum.
Bu duvar resimleri bugünkü anlamda bir sanat eseri olarak değerlendirilebilir mi? İnsanları birbirine sanat mı, yoksa dinsel inançlar mı yaklaştırıyor?
Çok haklısınız. Herkes bunu sanat olarak adlandırıyor ama bütün bunlar bugün anladığımız anlamda sanat değil tabii. Atalarına olan bağlılıklarından kaynaklanıyor bu resimler.
Şehirdeki evler, mezarların hemen üzerinde yer alıyor. Ölümle yaşam içiçe geçmiş gibi. Çatalhöyük’te ölümle yaşam arasında nasıl bir ilişki varmış?
Evler, ölü mezarlarının 15-20 cm. üzerinde bulunuyor. Ölülere yakın uyumanın çok önemli olduğunu düşünüyorlarmış. Zaten insanların önemi de aile büyüklerine olan yakınlıklarıyla ölçülüyormuş. İlginç bir bulgu da mezarlardaki ölülerin kafatasları yok. Bazılarının kafalarını alıyorlar. Bütün vücut gömülüyor, ama kafatasları yok.
"Babalığın da büyük önemi var"
Bunun özel bir anlamı var mı?
Bu kafataslarını yeni yaptıkları bir binanın temeline koyuyorlar.
Bunun anlamı ne peki?
Evin devamlılığının atalarına bağlı olduğunu düşünüyorlar. Bu şekilde aile birliğinin devam ettiğine inanıyorlar. İnançlarına göre yaşam ölümden geliyor. Yaşam için ölüme ihtiyaç olduğuna inanıyorlar.
Bugüne kadar Çatalhöyük’te anaerkil bir toplum yapısı olduğu söylendi. Evlerin temeline konulan bu kafataslarının erkeklere mi yoksa kadınlara mı ait olduğunu saptayabildiniz mi?
Evet, bugüne kadar herkes Çatalhöyük’teki toplum yapısına kadınların hakim olduğunu düşündü. Fakat bulgulara göre bu çok doğru değil. Kafataslarının da bazısı kadın, bazısı erkek. Çünkü aile ağacı hem anneden hem de babadan geldiği için baba da önemli.
O halde Çatalhöyük’e kadınlar hakimdi genellemesi çok da doğru değil.
Bugünkü birçok topluma göre kadın Çatalhöyük’te çok daha önemli ama babalığın da büyük önemi var.
Çatalhöyük’te insanların nasıl geçindiği konusunda bir bilgi var mı?
Arpa, mercimek, gibi tahılları ekmişler ve birçok hayvanı evcilleştirmişler. Sadece yaban sığırını evcilleştirmemişler. Çünkü genç çocuklar belirli bir yaşa geldiklerinde bu yaban sığırlarını avlıyarak güçlerini ispat ediyolarmış.
Çatalhöyük’te mesela eski Yunan’da olduğu gibi merkezi tapınaklar yok. Bunun nedeni ne peki?
Çok doğru bir soru bu. Çatalhöyük’te her ev aynı zamanda bir tapınak.
Son yedi yılda yapılan kazılar sonucunda yeni ya da bildiklerimizi değiştirebilecek yeni bulgular var mı?
Kadının önemi yeni bulgularla ortaya çıktı. Eskiden kadının tek hakim olduğu düşünüyüyordu. Şimdi ise bilinen şu: Kadın güçlü ama erkeği de yanında.
Kaç yıl daha devam edecek kazılar?
Aşağı yukarı 25 yıl kadar daha devam edeceğiz.
Özel bir soru. Çatalhöyük’ün sizin için önemi ne?
Çatalhöyük’ü kazmak her arkeologun rüyasıdır.
Türk öğrenciler de çalışıyor kazıda. Onların eğitimini nasıl buluyorsunuz?
Çok çalışkanlar ama teknik kapasiteleri yeterli değil. Her sene 7-11 talebeyi alıp bu teknikleri öğrenmeleri için birçok üniversiteye yolluyoruz.
Bütün bu projenin sonunda Çatalhöyük’e her yıl 500 bin turist gelmesini bekliyorsunuz. Sanırım Çatalhöyük’e ilişkin şöyle bir durum var. Herkes buranın önemli olduğunu söylüyor ama kimse adının neden Çatalhöyük olduğunu bile bilmiyor. Burayı gündeme getirmek için neler yapmayı planlıyorsunuz?
Bir müze kurmayı planlıyoruz. Önümüzdeki günlerde National Geographic geniş bir yer ayırıyor. Birçok TV kanalı çalışmalar yaptı burada. Ayrıca üç de kitap yayımlayacağız. n
PAZAR