Tapınak mimarisine küçük bir giriş

Işıl Kahraman x kahraman.isil@gmail.com

Milliyet Arkeoloji’nin mayıs ayında yayımlanan 14. sayısında Mimar Hermogenes’i anlattığım yazıdaki “hexastyle” terimi fazlaca spesifik olması itibariyle yazı düzenlenirken “hexagonal” ile karıştırılınca konuyla ilgili yanlış bilgilenmeye yol açmış olabilir diyerek bu durumu bir “terminolojik bilgilendirme” fırsatına dönüştürdüm. “Hexastyle peripteros” planı bahanesiyle sizlere Antik Yunan mimarisindeki tapınak planlarından ve ilişkili terimlerden söz etmek istiyorum. Umduğum o ki Antik Çağ’ın Yunan sanatında, M.Ö. 7. yüzyılın ikinci yarısından itibaren form bulmaya başlayan ve mimari kanadın çok önemli bir unsuru olan tapınaklarda kullanılan planlara ilişkin, çok detaya girmeden vereceğim nispeten basit bilgiler bu konuya ilgi duyan okuyucularımızın antik yerleşimlere yaptıkları ziyaretleri daha anlamlı ve anlaşılır kılmaya yardımcı olur.

Hangi bölümlerden oluşur?

Öncelikle, dikdörtgen planlı tapınak yapılarının prototipinin “megaron” denilen, avlusunda ahşap sütunları bulunan Miken evleri olduğunu belirtelim. Bu form zaman içinde gelişip farklı planlarda uygulanarak tapınak mimarisinin ana formunu oluşturmuştur. Bu gelişim sürecinde çeşitli tapınak planları gözlemlenir. Ama önce tapınakların kabaca hangi bölümlerden oluştuğunu kısaca aktaralım:

Stylobat: Tapınağın oturduğu, krepidoma (basamaklar) üzerinde oluşan düz alan.

Ante: Tapınak duvarlarının sonlandığı duvar uzantısı

Naos (Cella): Tapınağın kült heykelinin de içinde bulunduğu ana mekân.

Pronaos: Naosun önünde yer alan, nispeten küçük giriş bölümü.

Opisthodomos: Naosun arkasında bulunan pronaos benzeri mekân.

Pteroma: Tapınağın naos duvarı ile sütunları arasında kalan alan, koridor.

Peristasis: Tapınağı çevreleyen sütun dizisi.

Arşitravı (baştaban) da içeren saçak ve alınlıktan oluşan çatı yapısı.

Tapınak planları

Tapınak planlarını da şu şekilde sınıflandırabiliriz:

Anteli tapınak (Templum in antis): Bu plan tipinde iki ante arasında iki adet sütun yer alır.

Çift anteli tapınak: Ön ve arkada, içlerinde ikişer sütunlu anteleri bulunan tapınak.

Prostylos tapınak: Ön tarafında ante duvarları ve onun önünde de anteler ve diğer sütunlarla aks oluşturacak şekilde konumlanmış dört sütun bulunan tapınak

Amphiprostylos tapınak: Ön ve arka cephelerinde prostylosta olduğu gibi sütun sırası bulunan tapınak.

Peripteros tapınak: Cellanın çevresinde tek sıra sütun dizisi bulunan tapınak

Dipteros tapınak: Cellanın çevresinde çift sıra sütun dizisi bulunan tapınak.

Pseudodipteros tapınak: Cellayı çevreleyen sütun dizisinin bir sütun dizisi kadar boşluk bırakılarak sıralandığı (sahte dipteros) tapınak. Bu planlar dışında pseudo peripteros (sahte peripteros), tholos (dairesel tapınak) ve diğer planların farklı versiyonları da kullanılmıştır ancak yukarıdakiler en çok uygulanmış olanlardır. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere peripteros, dipteros vb. terimler dikdörtgen planlı tapınakların duvarlarını çevreleyen sütunların ne şekilde konumlandığına ilişkin terimlerdir. Bu yazıya vesile olan hexastyle, tetrastyle gibi sayısal ön eklere gelirsek; bunlar, çok sık kullanılmamakla birlikte, tapınak duvarını çevreleyen sütunlardan kısa taraflarda yer alan bölümdeki sütunların sayısı ile ilintilidir. Örneğin Teos’taki Dionysos Tapınağı 6×11 sütunlu bir hexastyle peripteros; Ankara’daki Augustus Tapınağı (ilk dönemi) öndeki dört sütunuyla tetrastylos prostylos, arkada iki iç sütunu ile distyle in antistir. (Dış sütun sırasının sonraki yıllarda eklendiği düşünülmektedir.)

Orantılama sistemi

Tapınakların özelliklerini ifade etmekte kullanılan bir başka detay terimi de sütunların birbirlerine olan mesafelerinde kullanılan orantılama sistemine ilişkindir ve sütun alt çapının sütun açıklığına olan oranı ile belirlenir. Örneğin Efes Artemis Tapınağı (2. Evre) eustylos (1:2 1/4) ilkelerine uygun olarak inşa edilmiştir. (Teos Dionysos Tapınağı’nın da eustylos bir tapınak olduğu düşünülüyordu ancak yapılan çalışmalar, tapınaktaki mimari ölçülerin belirtilen oranlara uymadığını ortaya koymuştur.) Priene Zeus Tapınağı’nda kullanılan systylos (1:2), Chrysa Apollon Smintheion’da kullanılan pyknostylos (1:1 1/2) da örnek olarak verilebilir.

Estetik ve plastik stil

Dorik, Ionik, Korinth gibi terimler ise yapılarda kullanılan düzenler ile bağlantılıdır ve en belirgin şekilde tapınağın estetik ve plastik açıdan stilini ifade eder. Dor düzeninde sütun “stylobat”a oturur ve oldukça sade bir sütun başlığı (“ekinus” ve “abakus”tan oluşur) kullanılmıştır. İon düzenindeki sütunlar altlıklar üzerine oturur ve başlıklarında volüt (spiral şeklindeki süsleme detayı), yumurta dizisi gibi süslemeler yer alır. Korinth ve kompozit stilde yine sütun altlıkları bulunur ve sütun başlıklarında yoğun bitkisel kabartmalar özellikle akanthus yaprakları en ayırt edici özelliklerdir... Sözünü ettiğimiz farklılıklar, yapının arşitrav detaylarında ve sütunların yivlerindeki karakteristikte de kendini gösterir. Aslında tapınak stilleri bu kısa terminolojik bilgilendirme yazısına sığmayacak kadar kapsamlı bir konu ama en azından isimleri duyduğumuzda bağlamını algılamamıza faydası olur diyerek bu kadarını eklemekle yetineceğim. Belki başka bir yazının ana konusu olarak çok daha detaylı aktarmak mümkün olur ileride...