“Ankara zirvede ama daha gidecek çok yolu var”

Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı’nın (TEPAV) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nca geliştirilen metodolojiye dayanarak Türkiye’nin 81 ili için hazırladığı İnsani Gelişme Endeksi, ülkenin en gelişmiş kentinin Ankara olduğunu gösterdi. Bireylerin kişi başı gelir düzeyi, doğum itibarıyla beklenen yaşam süresi ile ortalama öğrenim süreleri temel alınarak hesaplanan endekse göre, 21 il çok yüksek, 59 il ise yüksek gelişmişlik grubunda yer alıyor. Türkiye’nin insani gelişmişlik haritasına yakından bakmayı sağlayan çalışma, her il düzeyinde yapılması gerekenlere de ışık tutuyor. Çalışmanın detaylarını ve Ankara’yı zirveye taşıyan kriterleri projenin koordinatörlüğünü yürüten Ayşegül Taşöz Düşündere’den dinledik.

Ankara’daki insani gelişme tablosunu nasıl tarif edersiniz?

Ankara’nın endekste birinci olmasının ana nedeni, nüfusunun eğitim düzeyi. Örneğin Ankaralıların ortalama öğrenim süresi 9.5 yıl iken Ankara’ya en yakın il İstanbul’da bu değer 8.8 yıl. Ankara’nın eğitimdeki başarısı ise Ankara’daki üniversite mezunu kişilerin yoğunluğundan kaynaklanıyor. Özetle, üniversite mezunlarının yoğunluğu ve diğer göstergelerde de ortalama üstü performans ile Ankara birinci sıraya yerleşiyor.

Geçmişle kıyaslandığında Ankara’nın nasıl bir yol kat ettiğini görüyoruz?

Maalesef veri eksikliğinden dolayı endeksteki tüm göstergeleri her yıl için takip edemiyoruz. Ama çok net olarak şunu söyleyebiliriz ki Ankara son 10 yılda özellikle eğitim alanında ciddi bir mesafe kat etmiş. Diğer yandan, öğrenim süresinin en yüksek olduğu ülke olan Almanya’da ortalama eğitim süresi 14.2 yıl. Yani aslında Ankara’nın kat etmesi gereken bir bu kadar daha mesafe var.

Ankara’nın endeksteki yerini temel alırsak, dünyada buna karşılık gelen il veya ülkeler hangileri?

Ankara ana endeks değerine göre dünya genelinde en gelişmiş 38’inci ülke olan Portekiz’i takip ederek listede 39’uncu sırada yer alabilir. Bu performansıyla, Macaristan, Hırvatistan, Romanya gibi ülkelerden daha iyi bir performans sergiliyor. En yakın olduğu ülkeler ise Portekiz ve Polonya.

İstanbul bu listede ikinci sırada. İstanbul ve Ankara arasında insani gelişim bakımından nasıl bir fark var?

İstanbul kişi başı gelir açısından Ankara’dan daha iyi bir performansa sahip. Ancak sağlık açısından, yani bireylerin beklenen yaşam süresi açısından Ankara’dan daha zayıf. Yetişkinlerin ortalama eğitim süresi açısından da Ankara daha iyi bir durumda.

İnsani Gelişme Endeksi sonuçlarına göre 81 ilimiz

Yaşam süresi bakımından ne tür bir fark var?

Çok büyük bir fark değil. Zaten Türkiye genelinde sağlık konusunda iller arası dramatik  bir fark görmüyoruz. Ankara’da bireylerin beklenen yaşam süresi 78.5 yıl, İstanbul’da ise 77.9 yıl. 

“Tunceli ilk 10’daki tek doğu ili”

Listenin ilk sıralarında batı illeri var ama doğudan bir il, Tunceli’nin de 7. sırada olduğunu görüyoruz...

Evet, Tunceli ilk 10 il arasında, yani çok yüksek insani gelişmişlik sınıfında yer alan tek doğu ili. Öncelikle Türkiye’de doğum itibarıyla beklenen yaşam süresinin en uzun olduğu il, 79.9 yılla Tunceli. Endekste ilk defa yükseköğretim döneminde gerçekleşen iller arası öğrenci hareketliliğini de göz önünde bulundurduk. Bu kapsamda Tunceli, başka illere de yolladığı öğrencileri göz önünde bulundurduğumuzda, üniversite düzeyinde en yüksek okullaşma oranına sahip illerden biri. Özetle, yaşam süresi ve üniversite yaş grubundaki kişilerin okullaşma oranının yüksek olması Tunceli’yi listede üst sıralara taşıyor.

81 ilin 21’i çok yüksek, 59’u yüksek gelişmişlik grubunda. Yüksek gelişmişlik düzeyinden ne anlamalıyız?

Yüksek gelişmişlik, insani gelişme açısından belirli standartların yakalanabildiğini gösteriyor. Ancak endekste aranan göstergelerin çok temel düzeyde bir standart çizgisi çektiğini unutmamamız gerekiyor. Yani, dünya genelinde endekse dâhil edilen 189 ülkeden yalnızca 66’sı çok yüksek gelişmişlik düzeyinde iken 59 ilimizin bir alt grupta olması daha gidecek yolumuz olduğunu gösteriyor.

En gerideki il Ağrı

Türkiye genelinde 80 il çok yüksek ve yüksek gelişmişlik kategorisindeyken Ağrı’nın orta gelişmişlik düzeyinde olduğunu görüyoruz. Ağrı’yı geri kalan 80 ilden farklılaştıran bu sonuç neden kaynaklanıyor?

Ağrı “orta gelişmişlik” düzeyinde olsa da aslında “yüksek gelişmişlik” sınır değerine çok yakın. Bununla birlikte en zayıf performansın Ağrı’da olmasının bazı nedenleri var. İlk olarak, beklenen yaşam süresine baktığımızda Ağrı 76 yılla, Kilis’ten sonra en zayıf ikinci performansa sahip. İkincisi, Türkiye’de kişi başı gelir düzeyi en düşük il. Bunlarla birlikte, Ağrı en zayıf performansını mevcut öğrenim süresinin düşüklüğünde yaşıyor. Ağrı’da yetişkinlerin ortalama

öğrenim süresi sadece 5.6 yıl. Uluslararası ölçekte düşünürsek, 189 ülke arasında eğitim açısından Ağrı’dan zayıf sadece

Fas, Pakistan, Suriye gibi 40 ülke var.

81 ilin İnsani Gelişme Endeksi alt göstergelerine göre gelişmişlik düzeyleri

“Eğitim süremiz hâlâ çok geride”

Bu endeks, bize acil olarak yapılması gerekenlere dair neler söylüyor?

Türkiye olarak çok yüksek gelişmişlik düzeyinde yer almamız ve son 30 yılda en fazla iyileşmeye sahip ülkelerden biri olmamız tablonun olumlu tarafları. Ancak ortalama öğrenim süremiz diğer gelişmiş ülkelerin halen çok gerisinde. Yani, Türkiye’nin gelişmesinin önündeki en önemli kısıtlardan biri eğitim süremizin eksikliği. Bu çerçevede, gelişimimiz için eğitim uzun vadeli önceliğimiz olmalı. Bununla birlikte kaç yıl eğitim aldığınız bir gösterge iken eğitimin niteliğinin asıl önem arz ettiğini unutmamak gerekiyor. İkincisi, son birkaç yıllık performansımıza baktığımızda, özellikle kişi başı gelir açısından zayıflayan bir performansımız olduğunu görüyoruz. Kişi başı gelirimizi artırmak, aslında ekonomide doğru tercihleri yapmamıza bağlı. Tercihlerden kastım hangi konuda en iyi olmak istediğimize karar vermemiz gerekiyor. Sonuç olarak endeksin de ortaya koyduğu gibi 81 ilin 81’inin birbirinden farklı performanslara sahip olduğunu bilmek ve kamu politikaları tasarlarken bunu göz önünde bulundurmamızda yarar var.

“İnsani gelişmişlikte Türkiye’ye en yakın ülke Rusya”

Türkiye’nin bu endekste, 2010’dan 2019’a 31 basamak yükseldiğini görüyoruz. Şu anda 189 ülke arasında 54. sırada ve “çok yüksek gelişmişlik” grubunda. Bu sıralamaya göre, dünyada hangi ülkelerle aynı ligde sayılabiliriz?

Güncel verilere göre Türkiye 2015‘ten beri çok yüksek gelişmişlik düzeyinde. Dünyada bizimle aynı grupta yer alan 65 ülke var. Bu ülkeler genellikle Avrupa ve Kuzey Amerika’daki ülkeler. İçerisinde bulunduğumuz çok yüksek gelişmişlik grubunda en iyi performansa sahip ülke Norveç. Bize en yakın performansa sahip ülkelerse Rusya ve Belarus.