Kovid-19 teşhisinde dedektör köpek dönemi

Ceyda Ulukaya

Kovid-19 salgınının yayılmasına karşı maske, mesafe, hijyen kuralları ne kadar önemliyse, özellikle asemptomatik vakalar açısından teşhis de bir o kadar kritik önemde.

PCR ya da hızlı tanı testleri, teşhiste en yaygın yöntem olsa da, Türkiye’nin önde gelen Köpek Davranış ve Eğitimi Uzmanı Veteriner Hekim Tarkan Özvardar’ın işaret ettiği bir nokta var: “Günümüzün hiçbir teknolojik aracı köpeğin burnunu yakalayamaz.”

Köpeklerin üstün koku alma duyuları sayesinde dünyada emniyet birimlerinin, arama kurtarma ekiplerinin ve artık medikal çalışmaların da bir numaralı destekçisi olduğunu biliyoruz. Pandemi sürecinde de başta İngiltere ve Finlandiya olmak üzere, Kovid-19 teşhisi için eğitilen dedektör köpeklerin havaalanlarında görev aldığına şahit olmuştuk. Özvardar’ın da pandeminin en başından itibaren girişimde bulunduğu bu fikir, Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi ve TÜBİTAK iş birliğiyle yürüttükleri proje sayesinde hayata geçti ve Türkiye’nin Kovid-19 teşhis edebilen ilk medikal dedektör köpeği Zippo eğitildi.

Aynı zamanda Özvardar’ın köpeği olan Border Collie cinsi Zippo, yaklaşık bir aylık bir eğitimle teşhiste yüzde 97 gibi yüksek bir oranı yakalamayı da başardı. Bu başarıda, geliştirilen metodolojinin de payı büyük. Zira, yurt dışındaki ekiplerin kendi metotlarını paylaşmamaları bir yana, şimdi Türkiye’de geliştirilen yöntemi örnek almak için çabaladıklarını da öğreniyoruz. Projenin yürütücüsü Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Yasemin Salgırlı Demirbaş ve eğitimci Özvardar’dan detayları dinledik.

Köpek Davranış ve Eğitimi Uzmanı Veteriner Hekim Tarkan Özvardar: Emniyet bünyesindeki köpekler hızla eğitilebilir

Zippo daha önce koku konusunda hiçbir çalışma yapmadı. Zaten hedefim, burun konusunda seçilmemiş bir köpeğin bile başarılı olacağını ispatlamaktı.

Bunun için tek ihtiyacımız olan doğru metodolojiyi geliştirmekti. Bizim yöntemimiz, en başta köpeğin virüsü tespit ederken, tıpkı bomba dedektörü köpekler gibi pasif işaretleme yapmasına dayanıyor. Yani, bulaş riski doğurmayacak şekilde materyalle hiçbir şekilde temasa geçmiyor.

Bu anlamda Finlandiyalıların yaptığı gibi, köpeğin ayağıyla işaret etmesi gibi yöntemleri doğru bulmuyoruz. Ben de eğitimler kapsamında Zippo’ya önce pasif işaretlemeyi öğrettim. Sonra Kovid-19 pozitif ve negatif kişilerin kullandığı maskeleri ve farklı birkaç kombinasyonu ayırt etmeyi öğrettim. Toplamda 250‘nin üzerinde çalışma yapıldı ve sadece 6 kez hatalı işaretleme yaptı. Onun da 4 tanesi projenin başında, Zippo henüz tecrübesizken; 2 tanesi de benim hatam yüzünden oldu.

Sonuç olarak geliştirdiğimiz metodoloji ve bir aylık eğitim, köpeklerin hassasiyetle Kovid-19 tespiti yapabileceğini ortaya koydu. Bundan sonra yapılabilecek olan şu: Özellikle Emniyet bünyesinde çok fazla dedektör köpek ve tecrübeli uzmanlarımız var biliyorsunuz. Onlara bu metodolojiyi verdiğimizde, bu iş onlar için çocuk oyuncağı. Önemli olan yöntemdi, ki biz bunu yaptık. Şu an Emniyet birimimiz, bir ay içinde 30 tane, isterse 50 tane Kovid-19 dedektör köpek yetiştirebilir.

Doç. Dr. Yasemin Salgırlı Demirbaş: Virüsü değil, organik bileşenleri tespit ediyor

Köpeklerin bulaşıcılığı yüksek ve asemptomatik hastalıkların teşhisindeki önemini ve bu işin ülkemizde yapılabileceğini medyada dile getiren ilk kişi, Tarkan Özvardar’dır. Tarkan ile görüşmemiz sonrası, benim konuyla ilgili bir projeyi hayata geçirebileceğimize olan inancım ve heyecanım arttı. Tabii dedektör köpek yetiştirmek kadar önemli bir diğer konu, doğru yöntemin geliştirilmesiydi.

Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi ve Düzce Tıp Fakültesi’nden birçok farklı branştan ve alanında uzman çok değerli hocalarımızla bir araya geldik. Projemizi TÜBİTAK’a sunduk ve destek aldık. Geliştirdiğimiz bu güvenli yöntem ile ilk köpeğimizi başarıyla eğittik. Yöntemimiz, güvenirlik ve uygulanabilirlik olarak diğer ülkelerde yapılan çalışmalardan ayrılıyor. Bu yönüyle de dünyadaki ilk ve tek Kovid-19 dedektör köpek çalışması. Zippo kullandığımız yüz maskelerini koklayarak bu teşhisi yapıyor. Köpeğimizin eğitim sırasında enfekte materyalle karşılaşmaması bizim için çok önemliydi.

Biliyorsunuz köpekler virüsün kendisini değil virüsün hücre metabolizmasını değiştirmesi sonucu ortaya çıkan uçucu organik bileşenleri tespit ediyor. Bu organik bileşenler kan, ter, tükürük gibi vücut sıvıları ve solunum havasında bulunuyor ve hastalığa özgü bir kokunun oluşmasını sağlıyorlar. Biz Viroloji ve Mikrobiyoloji Anabilim Dallarından hocalarımız sayesinde, maskelerin içerdiği kokuyu değiştirmeyecek ve hem Kovid-19 hem de diğer bir önemli enfeksiyon olan tüberküloz açısından güvenilir olmasını sağlayacak bir dekontaminasyon yöntemi geliştirdik. Projeye başlarken ortalama bir köpek burnunun bile bu teşhisi yapabileceğine emindik. Bu konuda çok sayıda bilimsel literatür ve saha uygulaması olduğunu biliyorduk. Border Collie, koku ile iş yapma konusunda ön plana çıkan bir ırk değil, koku eğitimi geçmişi de yok. Dolayısıyla bu eğitimde köpek ırkından ziyade köpeğin sahibi ile iletişimi ve çalışma motivasyonu ön plana çıkıyor.