'Ülkenin her ferdi psikolojik ilk yardımı bilmeli'

Kim bilir belki bunlar iyi günlerimizdir belki de kuşaklar boyu anlatılacak felaket bir yıla tanıklık ediyoruz. Sonuç ne olursa olsun 2020 pek çoğumuz için koronavirüs pandemisiyle birlikte öngörülemezliği iliklerimize kadar hissettiğimiz bir yıl oldu. Ülkemiz özelindeyse, Elazığ ve İzmir depremleri, sınırlarımızda yaşanan savaşlar ve göçmen krizleri, kadın cinayetleri, orman yangınları ve ekonomik zorluklarla birlikte fiziksel olduğu kadar ruhsal olarak da sağlıklı kalmak konusunda epeyce zorlandık. Yeni yılda hepimizin dilek listesinin tepesinde sağlık olacak kuşkusuz. Biz de “Ülkenin her ferdi psikolojik ilk yardımı bilmeli” diyen psikiyatr ve psikoterapist Prof. Dr. Tamer Aker’e psikolojik ilk yardım nedir diye sorduk. 

Psikolojik ilk yardım nedir?

Pandemi tüm dünyayı etkilerken bizler ülkemizde küçüklü büyüklü felaketleri yaşayageldik ve İzmir depremi ile yıl artık bitse noktasında kaldık. Türkiye ve dünyanın hali böyle olunca ülkede çalışan ruh sağlığı uzmanları olarak öteden beri tekrarladığımız bir mottoyu daha sık söyler olduk; ülkenin her ferdi psikolojik ilk yardımı bilmeli. Kısaca PİY; afet, kaza, terör saldırısı veya bireysel/toplumsal düzeyde olumsuz etkilere neden olan herhangi bir olay sırasında ya da sonrasında gerçekleştirilen bir çeşit erken dönem psikososyal müdahale yaklaşımı olarak tanımlanır. Uzun süredir devam eden afet ya da travmalarda erken dönem kavramı elbette değişir. 2011’de başlayan Suriye İç Savaşı nedeniyle göç etmek zorunda kalan kişilerde erken dönem memleketlerinden gelen kötü bir haber sonrası olabileceği gibi, kişinin ilk kez psikososyal destekle karşılaştığı dönem de olabilir. Elbette, pandemi sürecinde de aynı ilkeler geçerli.

Psikolojik ilk yardım neden önemli?

Psikolojik ilk yardım; insanların yaşamla yeniden bağ kurmalarına ve iletişime geçmelerine, güvende hissetmelerine, çevreleriyle iletişimde, sakin ve umutlu kalmalarına, sosyal, fiziksel ve duygusal desteğe erişilebilirlik sağlamaya; bireysel ve topluluk olarak kendilerine yardımcı olabilmelerine destek olmayı içerir. En önemli işlevi insanlardaki güvenlik ve ilişki kurma ihtiyaçlarını karşılaması.

Uzman olmayan kişiler tarafından da uygulanabilir mi?

Psikolojik ilk yardım sadece uzmanların yapabileceği bir yardım değil. Uzmanlık gerektiren bir danışmanlık veya bir tanı ya da tedavi yöntemi de değildir. Psikolojik ilk yardım eğitimini alan herkes tarafından uygulanabilir. Örneğin bir afet bölgesindeki öğretmen, doktor, imam, hemşire ya da gönüllü olan uygun kişilere eğitim verilmesi ve uygulamaların bu kişiler tarafından sürdürülmesi mümkündür. Psikolojik ilk yardımda amaç, travmatik olayların doğası gereği bireyler üzerinde ortaya çıkabilecek stres belirtilerini olabildiğince azaltmaktır. Bu yönüyle kısa ve uzun vadede kişilerin baş etmelerini ve işlevselliklerini yeniden kazanabilmelerini de destekler. Günlük hayatlarını yeniden kurmalarına yönelik bir destek aracıdır. Tüm bu yönleriyle değerlendirildiğinde psikolojik ilk yardımın önleyici ve koruyucu bir ruh sağlığı müdahalesi olduğunu söyleyebiliriz.

Prof. Dr. Tamer Aker

İlk yardım ne zaman başlar ve bu yardımı alan kişi daha fazlasına ihtiyacı olduğu taktirde herhangi bir yönlendirme yapılır mı?

Psikososyal çalışmalar afet sonrası ilk saniyeden itibaren başlamalı. Günlük yaşamsal işlevlerini yerine getiremeyen, kendisi veya başkaları için zarar oluşturabilecek, şiddetli veya uzun süreli stres tepkileri gösteren kişiler, aşırı korku ve panik yaşayanlar, uyku ve beslenme düzensizlikleri başlayanlar psikolojik ilk yardım ve psikoeğitim hizmetlerinden daha fazla desteğe ihtiyaç duyabilir. Bu ve benzeri tepki ve etkenleri olan kişileri saptamak, değerlendirmek ve yönlendirmek yeni psikososyal hizmet triyajı da psikolojik ilk yardımın da içinde yer aldığı önemli bir basamak.

PİY nasıl uygulanır?

Psikolojik ilk yardım çoğunlukla olay yerinde, afet sahasında ya da etkilenen bölgede uygulanır. Bunun yanı sıra, ihtiyaç durumuna göre, tedavi merkezleri, okullar, hastaneler, evler, iş yerleri, toplum merkezleri gibi çeşitli alanlarda da uygulamalar olabilir. Çeşitli basamaklardan oluşur. Bu basamakların en temeli psikolojik ilk yardımı sunan kişiyle kurulan güven ilişkisidir.

Diğer basamaklar arasında;

Kişinin güvenliğini sağlamak, kişinin kendini ve duygularını dengelemesi için çeşitli nefes egzersizlerini uygulamak, fiziksel ya da psikolojik gereksinimlerini anlamak için kişiden bilgi edinmek, ihtiyaçları doğrultusunda yardımcı olmak, var olan sosyal destek kaynaklarını harekete geçirmek ya da yeni kaynaklar oluşturmak, yaşadıklarını anlamlandırabilmesini kolaylaştırmak adına süreç ile ilgili kişiyi bilgilendirmek, kişinin yardım alabileceği ilişkili kurumlara/ hizmetlere yönlendirmek yer alır.

PİY eğitimi nereden alınır?

Türkiye Psikiyatri Derneği ve diğer ruh sağlığı uzmanlık dernekleri, alanda çalışan sivil toplum örgütlerinin verdiği çeşitli eğitimler var. Bununla birlikte, İstanbul Bilgi Üniversitesi Travma ve Afet Ruh Sağlığı yüksek lisans programında da bu tür eğitimleri veriyoruz.

“Çocukların hangi gelişimsel evrede oldukları önemli”

İzmir’de yaşanan deprem sonrası çok sayıda insan bu afetten etkilendi. Burada çocuklar, ergenler, yetişkinler ve yaşlılar diye kategorize edecek olursak bu gruplara ilk yardım nasıl yapılmalı, nelere dikkat edilmeli?

Her yaş grubuna yönelik ilkeler aynı olmakla birlikte bu ilkelerin içleri ve iletişim dili farklı olabilir. Örneğin çocuklarla oturarak göz ilişkisi kurmak, oyun ve resim üzerinden kendilerini ifade etmelerine olanak tanımak önemli. Çocukların hangi gelişimsel evrede olduklarına bağlı olarak öncelikle yeme, içme, altını değiştirme, barınma gibi temel ihtiyaçlarının karşılanıyor olması, yalnız olmadıklarından, yakınlarında ebeveynlerinin / bakım verenlerinin olup olmadığından emin olunması gerekir. Çocuklar özellikle de yaşları küçükse, çevrelerinde duygularını dengeleyebilen, tutarlı ve sakin bir yetişkin olduğunda içinde bulundukları durumla daha iyi baş edebilirler. Sinir sistemini dengelemek için çocuklarla oyun oynamak, bedenlerini kullanabilmeleri için hareket etmek onları rahatlatacaktır. Pandemi döneminde ise yaşlılarla yapılacak görüşmelerde mümkün olduğunca çevrimiçi araçları kullanmak ya da bedensel mesafe ve maske kullanımına dikkat etmek önemli.

“Pandemi gibi travmatik olaylardan sonra uygulanabilir”

Başka hangi durumlarda psikolojik ilk yardım ihtiyacı doğar?

Travmatik yaşantıların ardından maddi yıkımın yanı sıra kişilerde afet, felaket, kaza, terör saldırısı, savaş, çatışma ve şu an içinden geçmekte olduğumuz pandemi gibi travmatik olaylardan sonra psikolojik ilk yardım uygulanabilir. Bu tür travmatik olaylara yönelik PİY uygularken her travmanın kendi özelini düşünerek uygulamayı unutmamak gerekir. Bugünlerde sevdiğim sözlerden birisi “Biz iyi değilken, ben iyi olamam”. Daha iyi olacağımız ve PİY’e çok daha az ihtiyaç duyacağımız günlerin bir an önce gelmesi dileği ile…