500 yılın gizemi - Kayıp Kolomb haritalarının sırrı Piri Reis’te

Piri Reis ünlü dünya haritasını tamamladığında şöyle bir not düşer: Bu harita kulunuz Hacı Mehmet Oğlu ve Kemal Reis’in Allah her ikisine de rahmet eylesin yeğeni Piri tarafından 919 yılının muharrem ayında çizilmiştir. Hicri 919 yılı ise miladi 1513 yılıdır. Ve 1513 yılının muharrem ayı 9 Mart-7 Nisan tarihleri arasındadır.

Kitaptaki o denizci
Kısaca bulunduğumuz günler bu ünlü haritanın tam 500’üncü yılı. Bu nedenle Piri Reis’in önemini ve değerini Batılı bilim çevreleri Türkiye’den çok daha iyi biliyor.
Amerika kıtasının kaşifi olarak bilinen denizci Kristof Kolomb’un keşifleri sırasında kullandığı haritaları bugün kayıp. Yani Batı müzelerinde bin yıldan daha eski haritalar bulunmasına rağmen, Kristof Kolomb’a ait tek bir harita yok.
Piri Reis 1513 tarihli dünya haritasına yazdığı haşiyede (kenar notu) haritayı yaparken yararlandığı haritaları sıralarken bir adet Kolomb haritasından bahseder. Kitab-ı Bahriye isimli eserinde ise, amcası Kemal Reis ile bir deniz savaşında esir aldıkları denizcinin Kristof Kolomb ile okyanus yolculuklarına üç defa katıldığını ve bu denizciden bir harita edindiklerini anlatır. Bu anlatımın, Paul Kahle tarafından bir konferansla sunumu, Batılı bilim çevrelerinde büyük ilgi görür. Nedeni; bulunamayan Kristof Kolomb haritalarının izi Piri Reis haritalarında ortaya çıkmıştır. Bu haritanın büyük ölçüde Kristof Kolomb’un haritası olduğu genel bir kabul görür.

Batılılar peşinde
1926 yılında Alman bilim insanı Paul Kahle’nin Kitab-ı Bahriye üzerine kitap yayınlaması ve 1929’da Topkapı Sarayı’nın müzeye dönüşümü sırasında 1513 tarihli haritanın 1/3’ünün bulunması üzerine Piri Reis ve yaptığı Dünya Haritasıyla ilgili çok sayıda ciddi eser yayınlanır. Batılı bilim çevreleri coğrafya keşifleri üzerine ciddi bir belge, Amerikan bilim çevreleri de Amerika’nın köklerine ilişkin yeni bir ipucu elde ettikleri için akademik çalışmalarına Piri Reis’i de dahil ederler.
Ama Gelibolu doğumlu Piri Reis üzerine Türkiye akademik çevrelerince ciddi tek bir kitap dahi yayınlanmamıştır. Afet İnan’ın 1954’de yayınladığı kitapçık Piri Reis üzerine bir araştırma kitabı değil, uzunca bir tebliğ niteliğindedir. Deniz Müzesi‘nin yayınladığı Cevat Ülkekul’un eseri ise değerli bir derlemedir.
Piri Reis üzerine araştırmalar yapan iki değerli bilim insanı dikkat çekiyor. Çek asıllı Svat Soucek ve Amerikalı Gregory C. McIntosh. Her ikisinin de uzmanlık alanı Piri Reis ve 1513 Dünya Haritası.

Türkiye dostu tarihçi
Soucek yaşamının önemli bölümünü Piri Reis’i araştırmakla geçirdi. Soucek Türkiye dostu bir tarihçi. Kitabının girişindeki Türkiye tarifi de, bunun bir kanıtı; “Türkiye kendisini çevreleyen üç denizin uzun ve güzel kıyılarıyla kutsanmış bir ülkedir”. Yazar, dönemi anlatan tanımlarıyla 500 yıl öncesinin yaşamını hissettirebiliyor:
“En çok kullanılan gemi tipi, adını kürekli gemi anlamındaki Yunan kökenli Türkçe bir kelimeden alan Kadırga’dır. Uzun, alçak ve dar bir gemi olan kadırga, limanlara girerken ya da limanlardan çıkarken, düşmanı takip ederken ya da düşmandan kaçarken ve savaş esnasında kürekle yol alırdı.”
Soucek ayrıca, Piri Reis eserlerinde 3 gemi tipinden bahsedildiğini yazar: Kadırga, Karavela ve Barça ya da Köke. Soucek’e göre Piri Reis 1513 tarihli Dünya Haritasını Karaka ve Karavela tipi gemilerle süslemiştir.

Portolan tarzı harita
Piri Reis döneminde yaygın olarak kullanılan portolan haritaları daha çok Portekiz, İspanyol ve İtalyanların ürettiği biliniyordu. 20’den fazla kitap ve konferansında Piri Reis ve 1513 Dünya haritasını konu edinen dünyanın sayılı Piri Reis uzmanlarından Gregory C. McIntosh Boyut Yayınları’ndan çıkan Piri Reis 1513 Dünya Haritası adlı kitabında yer alan yazısında mükemmel bir harita kopyası olarak nitelendirdikten sonra şu bilgileri verir:

“Bu, portolan tarzı bir haritadır. Portolan haritaları on üçüncü yüzyılda ilk olarak Venedikliler ve Cenovalılar daha sonra da Katalunyalılar ve Mayorkalı denizciler arasında geliştirilen, Akdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerine ait deniz haritaları olarak ortaya çıktı. On dördüncü yüzyılda Atlantik’in Avrupa kıyılarını kapsayacak şekilde genişledi. Afrika ve daha sonraları Asya ve Yeni Dünya üzerine coğrafi bilgiler dahil oldukça temel şablonu genişleyen portolan haritaları, “portolan tarzı” veya “genişletilmiş portolan” deniz haritaları olarak anılacak şekilde dünya haritalarına uygulanmaya başlandı. On altıncı yüzyılın “genişletilmiş portolan tarzı” haritaları, geleneksel portolan deniz haritaları tarzında yapılıyor pusulagüllleri, kerte hatları vs. fakat alışılagelmiş Akdeniz bölgesi haricindeki alanları tasvir ediyordu. Juan de la Cosa’nın 1500 tarihli haritası, 1502 tarihli Cantino haritası, 1520’lerin Ribero dünya haritaları ve 1513 tarihli Piri Reis haritası portolan tarzı dünya haritalarının örnekleri arasında sayılabilir. Akdeniz’in portolan deniz haritaları ve portolan tarzı dünya haritaları on yedinci yüzyıla kadar üretilmeye devam edilmiştir.”

Mantık hesabıyla keşif
Piri Reis 1513 Dünya Haritası adlı kitapta İstanbul Teknik Üniversitesi Geomatik Mühendisliği Bölüm Başkanı Doğan Uçar ise şöyle diyor:
“Piri Reis’in yaşadığı dönemlerde yön belirlemede kullanılan temel yöntem, ‘Dead reckoning’ denilen metoddur ve ‘mantıklı çıkarım yaparak hesaplama’ anlamına gelmektedir. Yöntem, gidilen yol uzunluğu, bu yolun gidilmesi için gerekli zaman ve pusulayı kullanmaktadır. En basit tanımıyla Dead Reckoning belirli bir süre önce nerede olduğu kesin olarak bilinen bir taşıtın, şu an nerede olması gerektiğinin (ya da nerede olduğunun) hesabı şeklinde yürütülmektedir. Kristof Kolomb’un seyir defteri kayıtlarından ve güncelerinden bu yöntemi kullandığı net olarak bellidir. Geminin kuzeye göre gidiş doğrultusu ise pusula ile belirlenmekte ve bu yol ve doğrultu haritada ucu uca eklenerek geminin açık denizde izlediği rota haritaya işlenmektedir. Hareket edilen noktadan batıya gidilen mesafe an be an kayıt edilmektedir. Ve gidilen bu mesafeye göre bulunulan yelkenlinin boylamı hesaplanabilmektedir.”

Afet İnan’ın 1954’te yayımladığı Piri Reis kitapçığı.

Denizlerin fatihi
Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmayan Piri Reis’in, 1465-1470 yılları arasında Gelibolu’da doğduğu kabul ediliyor. Küçük yaşlardan itibaren denizciliğe olan ilgisi fark edilen denizci, 11 yaşına kadar burada yaşıyor. Denizcilikteki ilk 14 yılını amcası Kemal Reis’in gemisinde geçiriyor. Amcasıyla beraber Batı Akdeniz kıyılarında ve çeşitli adalarda bilgi ve beceri kazanıyor. Kristof Kolomb’un Amerika haritasını ise 1493-1494 yıllarında ele geçiriyor. Ziyaret ettiği yerlerin fiziki bilgilerini ve kimlere ait olduğuna dair notlar toplayan denizci, 1521’de ilk eseri ‘Kitab-ı Bahriye’yi hazırlıyor. Denizcilik alanında zamanın en önemli bilim adamları arasında yer alan Piri Reis’in Dünya haritasını hazırlarken Rumca, İtalyanca ve Portekizce bilgisinden yararlandığı biliniyor.

Amerika’nın kaşifi
“Amerika’nın kaşifi” olarak bilinen Kolomb, 1451’de İtalya’nın Cenova şehrinde dünyaya geliyor. Yoksul bir ailenin çocuğu olan denizci, gençliğinde Akdeniz’in doğusuna bir deniz yolculuğu yaparak baharat ve ipek ticaretinin nasıl yapıldığını öğreniyor. Yaşadığı dönemde Dünya’nın küre biçiminde olduğuna inanan kaşif, çeşitli Dünya haritalarının çizimine yardımcı oluyor. Bu çizimlerde, Dünya gerçekte olduğundan daha küçük, Asya kıtası ise çok daha büyüktü. Asya’nın doğuya doğru uzadığına inanan denizci, 1492’de Atlantik Okyanusu’nu aşıyor. Yepyeni bir kıta keşfetmiş olduğunun farkına varamayan Kolomb, Kuzey Amerika’ya ulaşan ilk Avrupalı oluyor. ABD’de her yıl ekim ayının ikinci pazartesi günü ünlü denizciyi anmak amacıyla ‘Columbus Günü’ olarak kutlanıyor.

Piri Reis’in 1513’teki dünya haritasında Nil nehri böyle resmedilmiş.

YARIN: AMERİKA’YA KOLOMB’DAN ÖNCE MÜSLÜMAN DENİZCİLER Mİ GİTTİ?