CIA’den 60 yıl sonra darbe itirafı

Amerikan Merkezi Haberalma Örgütü (CIA), altmış yıl önce İran’da düzenlenen ve dönemin başbakanı Muhammed Musaddık’ın devrilmesi ile sonuçlanan darbedeki sorumluluğunu sonunda resmen kabul etti. Ulusal Güvenlik Arşivi’nin internet sitesinde Bilgi Edinme Özgürlüğü Yasası çerçevesinde yayımlanan belgeler, Musaddık ve liderliğini yaptığı Ulusal Cephe Partisi hükümetinin devrilmesine yol açan askeri darbe, ABD dış politikası çerçevesinde CIA emriyle düzenlendiğini resmen ortaya koydu.

Şah Pehlevi ikna edildi
Belgede “İran’ı Sovyet saldırısına açık bırakmanın ABD’yi TPAJAX’ı planlamak ve uygulamak zorunda bıraktı” ifadesi yer alıyor. CIA, hemen her aşamasında yerel işbirlikçilerin rol aldığı hükümeti devirme komplosu için TPAJAX kod adını kullanıyordu. Komplo, Musaddık’ı devirmek için propaganda yapmak, Şah Rıza Pehlevi’yi işbirliği yapmaya ikna etmek, milletvekillerine rüşvet vermek, güvenlik güçlerini organize etmek ve gösteriler düzenlemek gibi çeşitli aşamalardan oluşuyordu. İlk girişimleri başarısız olan komplocular, 19 Ağustos 1953’teki ikinci denemelerinde amaçlarına ulaşmıştı.
Daha önce operasyona katılan Amerikan ve İngiliz ajanlarının konuyla ilgili kitaplar yazmasına, iki eski ABD Başkanı Bill Clinton ve Barack Obama’nın dönemin Beyaz Saray yönetiminin darbedeki rolünü kamuoyu önünde kabul etmesine karşın, CIA resmi bir açıklama yapmamıştı. CIA’de çalışan bir tarihçi tarafından konuyla ilgili 1970’lerin ortalarında hazırlanan kurum içi rapor, 1981’de yayımlanmış ancak büyük bir kısmı gizli tutulmuştu. İran, 19 Ağustos 1953’te tarihinin önemli dönüm noktalarından birini yaşamıştı. Ülkede Amerikan karşıtlığının büyük bir hızla yayılmasına neden olan darbe, 1979’da Şah Pehlevi rejiminin yıkılmasına ve aynı yıl Tahran’daki Amerikan Büyükelçiliği’nin işgal edilmesine yol açmıştı. İran, İslam Devrimi’nden sonra ‘Büyük Şeytan’ lakabını taktığı ABD’yle diplomatik ilişkileri askıya almıştı.

Petrolü millileştirmek sonu oldu
İran’daki İngiliz petrol tesislerini millileştiren Musaddık, Şah Muhammed Rıza Pehlevi’yle iktidar çekişmesi içine girmişti. 1953’te darbe ile görevden uzaklaştırılan İranlı siyasetçinin uluslararası güçlerin boyunduruğundançıkarma hayali 1953’te sonaermiş görünse de 1979 İslamDevrimi’yle radikal biçimdegeri döndü.