Gelecek acaba nasıl gelecek?

Şükrü Andaç
Milliyet Gazetesi Ekonomi Müdürü
sukru.andac@milliyet.com.tr

Bir kravat için 314 doların fahiş olduğu konusunda herhalde hepimiz hemfikirizdir. Ama bu kravatın tamamıyla örümcek ipeğinden örülmüş olduğunu duymak, garibimize de gitse fiyatını gözümüzde biraz meşrulaştırırdı. Örümcek ipeği olağanüstü bir malzeme: Örümceğin türüne ve kullanım amacına -ağ atmak, avını sarmalamak veya yumurtaları korumak- göre yapısı değişen ve çeşitlenen bir proteinden bahsediyoruz. Her çeşidinin insanların mevcut üretim teknolojisini aşan, farklı mekanik, elastik ve fiziki özellikleri var. Oranlı karşılaştırmada çelikten güçlü. Örümcek ipeği, örümceğin karnındaki memeciklerden çıkar. Bu ipeği hasat edip faydalanmayı ne kadar istersek isteyelim örümcek yetiştiriciliği çok zordur. Çoğu örümceğin sanayileşmiş tarıma elverişli olmayan bir dizi kişilik özelliği vardır: Örümcekler büyük ölçüde yalnız yaşar ve bir araya geldiklerinde yamyamlığa meylederler. Yani bahsettiğimiz kravatın bu kadar pahalı olmasının ikinci nedeni, herhangi bir örümceğin veya örümcek memesinin yakınında bile bulunmamış ama yine de gerçek örümcek ipeğinden yapılmış bir kravat olması: Bu örümcek ipeği maya içinde yetiştirildi ve fermente edildi.

‘Sentetik’ biyoloji mi?

Sentetik biyolojinin tuhaf dünyasına hoş geldiniz. Sentetik biyoloji elbette bir tezat yaratıyor çünkü biyoloji, doğadır; dolayısıyla sentetik olamaz. Ama bu muamma gelecekte sadece tekstil sektörünü değil; tıptan tarıma, ilaç tasarımından enerji üretimine hatta uzayın keşfine kadar pek çok faaliyeti derinlemesine etkileme potansiyeline sahip. Bu kravat Bolt Threads adındaki sentetik biyoloji şirketinin piyasaya sürdüğü ilk ürün. Bazı açılardan bir dönüm noktası olan bu kravat, ticari yönden kitlesel pazarlamaya uygun değil -sadece 50 adet örümcek kravat üretilmiş- hoş lacivert dokusuna karşın, fazlasıyla pahalı. Bolt Threads, giyim için bitkiler ve hayvanlar gibi yetersiz organizmalardan pamuk, yün veya ipek gibi materyallerin elde edildiği geleneksel yolları aşan materyaller üretmekle ilgileniyor. 10 bin yıldan fazladır hayvan ve bitkileri bizim yararınıza üretim yapabilsinler diye tasarlıyoruz. Ama yetiştiricilik, her daim “yavaş” ve zahmetli olan “cinsel üreme yoluyla yetiştirmekle kısıtlı”. Ayrıca üremenin, neredeyse tamamen aynı tür dahilindeki organizmalar arasında gerçekleşen biyolojik gerekliliği ile sınırlı. Sentetik biyoloji sayesinde artık hem üreme, hem de yetiştirme faslını geçebiliyor ve yüz milyonlarca yıl önce evrim ağacında farklı dallara tünemiş ve normalde çiftleşmeleri mümkün olmayan organizmaları üretim amacıyla bir araya getirebiliyoruz.

Yeni nesil fabrikalar

Sentetik biyologlar organizmaların kaynak koduna erişerek çok daha verimli biyolojik fabrikalar oluşturma peşinde. Bolt Threads kravatlar, üretim biçimimizi kökünden değiştirecek bir teknolojinin süslü bir gösterimi sadece. Bilimde devrimler yavaş ve kademeli olma eğilimindedir. Dünyamızı kurmakta kullandığımız tüm malzemeleri yetiştirmeyi, hasat etmeyi ve işlemeyi on binlerce yılda öğrendik. Yakında, programlanmış devrelerde bu malzemelerin benzerlerini üretmeye başlayabiliriz: Doğa remikslenecek.

Not: Sentetik biyolojiden yapay zekaya, alanında söz sahibi uzmanların bakışlarına “Gelecek Nasıl Gelecek” isimli kitabında (Domingo Yayınları) yer veren Jim Al-Khalili; bu yolla, “Bilim, geleceğimiz hakkında ne biliyor?” sorusunda da ışık tutuyor.