76 yaşında ama 146 kısmet onun için kuyruğa girdi

İstikametimiz İzmit Akmeşe’deki Bayraktar köyü. Türkiye Jokey Kulübü’nün (TJK) damızlık olarak Amerika’dan getirttiği Dehere isimli safkan İngiliz atı bu köydeki TJK harasında. İzmit Merkez Aşım İstasyonu’nun
20 aygırı arasında en popüleri o. Atlarını Dehere ile çiftleştirmek için 146 kısrak sahibi sıraya girdi, ama Dehere ile “birlikte olacak” kısrak sayısı kısıtlı. 2-3 milyon dolarlık bu aygır, Türkiye’den ayrılacağı tarihe kadar (30 Haziran’a yani 2010 aşım sezonu sonuna kadar) “performansından ötürü” ancak 75 kısrakla çiftleşebilecek. Seçim talimatnameye göre yapıldı. Belirli yarışları kazanan kısraklara öncelik verildi. Diğer kısraklar ise Dehere’e kavuşmak için kuraya girmek zorunda kaldı. Şans kimine güldü, kimine nanik yaptı.
Aygırın kıymetini artıran yarış becerisi değil,
tayların başarısıdır
Çiftlikte atların cinsel hayatı konusunda bilgiyi, haranın en medyatik atı Dehere’le ilgili detayları İzmit Merkez Aşım İstasyonu Müdürü veteriner hekim Mehmet Aksoy’dan alıyoruz. Ben duyduklarıma pek bir hayret ediyorum. Her şey aygırların, kısraklarla kazasız-belasız çiftleşmesi üzerine kurulu. Milyon dolar değerindeki aygırların cinsel organları bir kısrak çiftesiyle zarar görür de şampiyon tay adayları yetişemez diye müthiş önlemler alınıyor! Tüm bu çiftleşme “merasimi” ne yazık ki yüzde 100 doğa kanunlarına göre işlemiyor, insan kontrolü altında, insan müdahalesiyle yönlendiriliyor. Nasıl mı? İşte National Geographic belgeselleri tadında geçen söyleşiden kalanlar...
Mehmet Aksoy, Dehere’i öve öve bitiremiyor: “Attan anlayan biri Dehere’e yarım saat bakabilir. O kadar estetik bir at ki! Vücut ölçüleri çok yerinde, dengeli. Yaşı 19. Atların yaşını dörtle çarparsanız insan yaşı olarak kaça tekabül ettiğini hesaplayabilirsiniz. Yani Dehere 76’sında. Yaşlı. Normalde en iyi damızlık 8-15 yaşlarındaki aygırlardır. Amerika’nın ilk 20’sinde olan bir İngiliz atımız vardı, 26 yaşındaydı. Atlarda 20 yaşını görene biz “İyi yaşadı” dememize rağmen hâlâ aşılama yapıyordu. O atta olduğu gibi Dehere’in spermi de kaliteli, değerli. Dehere’in tayları yarışlarda koşmuş, başarı elde etmiş. Aygırın kıymetini artıran, yarışlardaki başarısından çok taylarının başarısıdır. Dehere’in bu çiftliğe Amerika’dan getirilmesinin nedeni de hem kendisinin hem çocuklarının yarışlarda aldığı önemli dereceler. TJK’nın satın aldığı iki atın yanında Dehere bir sezonluğuna getirildi Türkiye’ye. At sahipleri atlarını Dehere ile çiftleştirebilmek için 7 bin TL ödeyecek. Yurtdışında Dehere ile çiftleşmenin bedeli 40-50 bin TL belki de daha yüksek meblağlardaydı. TJK’nin rakamı düşük tutmasının nedeni Türkiye’de daha hızlı ve daha elit tayların yetişmesini istememiz. Amacımız yarışçılık daha renkli hale gelsin, insanlar yarışçılığı cazip bulsun, rekabet artsın.”

Aygıra çifte atamasın diye kısraklara patik takılıyor
Daha genç aygırlar günde dört kez çiftleşebilse de Dehere günde iki kez aşım (dölleme) yapabiliyor. Aksoy bunun nedenini Dehere’in yaşına bağlıyor: “Günün ilk aşımı sonrasında altı saatlik bir ara veriyor, ikinci çiftleşme bu aradan sonra gerçekleşiyor. Çünkü sperm ancak altı saat sonra yeterli konsantrasyona geliyor.”
İngiliz atları doğal aşımla (dölleme)
ile çiftleştiriliyor. Arap atlarında tercih edilen suni tohumlama yönteminin İngiliz atlarına uygulanması yasak. Saf kanın devamını sağlamak için koyulmuş bu kural. Dehere bir yıl içinde yüzlerce kısrağı dölleyebilecekken maksimum 75’iyle “sevişiyor”. Koyulan kural yüzünden bu kadar değerli bir aygır Dehere.
Aşım için 5-7 gün arasında değişen uygun zamanı kısrakları ultrasonla muayene ederek belirliyor Aksoy ve yedi kişilik veteriner hekim ekibi: “Kısrak yumurtlama dönemindeyse aygırın yanına getirtilerek çiftleştiriliyor. Zaten eğer kısrak çiftleşme döneminde değilse isteksizliğini aygıra çifte atarak göstermeye çalışır! Kısrakların çiftleşme öncesi ayaklarına patik takılmasının nedeni de budur. Kısrak tohumlandıktan iki gün sonra ultrasonda ovulasyonuna bakarız. Yumurta patlamış mı patlamamış mı diye. Patlamadıysa tekrar aşılama yapılır. Yumurta patladıktan yani hamilelik gerçekleştikten sonra kısrak asla aygırla birlikte olmak istemez. Aygırsa her zaman her an aşım yapmaya hazırdır!”

Türkiye Jokey Kulübü İzmit Merkez Aşım İstasyonu Müdürü veteriner hekim Mehmet Aksoy.



Haraların eğreti gelinleri bakir aygırları seks hayatına “ısındırıyor”
İzmit Aşım İstasyonu’nda kısraklar ve aygırların seks yapmasına “el birliğiyle yardımcı olunuyor”. Önce kısraklar “zifaf odasına” yani aşılama alanına alınıyor. Deneme aygırı denen Shetland ırkından gelen atlar kısrakları kızıştırmak ya da ilişkiye hazır olup olmadıklarını belirlemek amacıyla ayrı bir odada hazır bulunuyorlar. Kısrak deneme aygırı ile ilgilenmiyor ve etrafa çifte atmaya çalışıyorsa bu onun çiftleşmeyi istemediğini gösteriyor. Çiftleşmeyi isteyeceği tarih bekleniyor. Eğer kısrak deneme aygırlarıyla tahrik oluyor, vajinasından salgı salgılıyor, kesik kesik idrarını yapıyor, kuyruğunu kaldırıyorsa bu aygırla çiftleşmeye hazır hale geldiğine işaret ediyor. Fatih Derelli bu aşamayı şöyle anlatıyor: “Deneme aygırı -biz ona dublör de diyoruz- tarafından kıvama getirilen kısrağın salgı kokusunu alan aygır şaha kalkarak, iki ayak üzerinde aşılama alanına giriş yapıyor. Heyecandan öyle bir kişner ki kısrağın ödü patlar. Hele de maiden’sa (bakireyse) kaçacak yer arar. Bu yüzden kısrağın burnuna yavaşa takılır. Burnunda duyduğu acı nedeniyle arkada olup biteni unutsun diye. Çifteşmede öncelikli amaç milyon dolarlık aygırlara zarar vermemek. Kısrakların çiftleşmede zarar görme ihtimali yok ancak kısrağın bir çiftesi aygırın aşım hayatını bitirebilir. Bazen aygırları ürkütebilecek kısraklara sakinleştirici yapıyoruz. Etkisini 10-15 dakika gösteriyor. Bu sürede zaten çiftleşme sona eriyor. Her çiftleşme çabuk ve hızlı olmaz.

“Kraliçenin atı deneme kısrağı Şerife’ye âşık oldu, onsuz aşım yapmıyor”
Mesela çiftlikteki Marlin adlı aygır kısrakları canından bezdiriyor. Tam tohumu bıraktı derken, kısrağın üzerine 9-10 kez çıkmadan boşalmaz. Kimileri de gayet sakin gelir, bir iki gidip gelmede tohumlarını bırakıverir.”
İlk kez çiftleşecek bakir aygırlar deneme kısrakları ile seks hayatına “ısınıyor”. Çiftlikte aygırlardan sorumlu olan veteriner hekim Fatih Derelli onları eğreti gelinlere benzetiyor: “İngiltere Kraliçesi II. Elizabeth’in hediye ettiği Banknote adlı aygır geçen yıl ilk kez aşım yapacaktı. Çiftleşmeye Haflinger cinsi bir ‘eğreti gelinle’ hazırlandı. Sonra da ona âşık oldu. Aşım alanına âşık olduğu kısrak yanında olmadan girmez. Ancak o yanındayken dölleyeceği kısrakla birlikte olur. Olgun kısrakları seviyor galiba Banknote. Çünkü kendisi 8, âşık olduğu Haflinger cinsi Şerife 33 yaşında!”


Çiftleşirken heyecandan kalp krizi geçiren var
Bizde gazetelerde üçüncü sayfada çıkan “Yaşlı adam seks yaparken öldü” haberlerinin
“at dünyasında” da benzerleri görülüyor. Çiftleşme heyecanı yaşlı aygırları ölüme kadar götürebiliyor. Mehmet Aksoy birkaç aygırı böyle kaybettiklerini söylüyor: “Aşım sırasında aygırın aortlarındaki damarlar sertleşiyor, baloncuk yapıyor. Ve patlıyor. Hele ki kısrak çok pasifse aygır daha çok heyecanlanıyor. Kalbi dayanamıyor.”

Özel vitaminlerle besleniyor
Dehere performansını yükseltici İngiltere’den getirilen özel yemlerle, vitamin ve minerallerle besleniyor. Ayrıca aygıra sperm üretimini artırmak amacıyla
E vitamini deposu fındık yağı da veriliyor.

Boyunluk çiftleşmede kısrağı aygırın dişlerinden koruyor
Aygırların bazıları çiftleşme öncesinde kısrakların ensesini ısırmaya kalkıyor. Kısrakların boynunun yaralanmaması için “sevişme” öncesinde deri bir boyunluk takılıyor. Çiftleşme esnasında boy farkının sorun çıkarması atların ayaklarının altına koyulan büyük paspaslarla engelleniyor.

Yarışta koşacak tay annesini kaybederse sütanneler devreye giriyor
Haflinger cinsi kısraklar yalnızca “deneme” işini görmüyor. Sütannelik görevi de yapıyorlar. Diyelim ki “değerli bir kısrak” tay doğururken öldü. Onlarla aynı dönemde hamile bıraktırılan anne Haflinger’in tayı veterinerlerce süt tozuyla besleniyor. Ölen kısrağın tayına ise Haflinger süt annelik yapıyor. Derelli bunun nedenini açıklarken tüylerim diken diken oluyor: “Öksüz taylarımız yarışlarda koşacağı için Haflinger’lerin yavrularından daha değerliler. Süt tozuyla beslenemezler. Gerçek süt emmeliler.”
Derelli ve Aksoy’a “Siz
bu çiftliklerde yarış atı üretirken basbayağı doğanın kanunlarını çiğniyor, değiştiriyorsunuz. Öyle değil mi?” diye soruyorum. Aksoy’un cevabı kısa ve net: “Evet, yarış atlarının lehine değiştirmek zorundayız.”