BİR OSMANLI KİMLİĞİ

Tarih Vakfı tarafından yayımlanan Toplumsal Tarih Dergisi, Ekim 2010 sayısında Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim üyesi Prof. Edhem Eldem’in “Bir Biyografi Üzerine Düşünceler İbrahim Edhem Paşa Rum muydu?” başlıklı makalesine yer verdi.
Prof. Dr. Eldem, derginin 12 sayfa ayırdığı makalesinde İbrahim Edhem Paşa’nın biyografik hayatını incelemekten çok, bu biyografide muğlâk kalan bir noktayı tartışmaya açarak tarihçilerin biyografik yaklaşımlarla ilgili bazı sorunlarına işaret ediyor; Edhem Paşa hakkında “bilinmeyenler” üzerine eleştirel bir bakış açısıyla bir tür örnek vaka incelemesi yapıyor.
Derginin spotundaki şu ifadeler makalenin ‘özeti’ gibiydi: “Sorulması gereken Edhem Paşa’nın Rum olup olmadığından çok, bu kimliğini neden gizleme ihtiyacını duymuş olabileceğidir. Edhem Paşa büyük ihtimalle bir tür tutarlılık arayışıyla erken yaşta kendisine dayatılmış olan yeni kimliği ve buna bağlı olarak ulaştığı mevkileri meşru kılacak özgeçmişi kendine yaratarak hayatını ‘normalleştirmek’ ihtiyacı duymuş olabilir. Edhem Paşa’yı bir tür ‘ahir zaman devşirmesi’ haline getiren durum, 19. yüzyılda giderek yerleşen modern kimlik, modernlik, vatandaşlık gibi mefhumlarla çelişen anakronik ve arkaik bir istisnaydı.”
Makaleyi Milliyet, 19 Kasım tarihinde “Edhem Eldem ilginç bir iddia ortaya attı: Ressam Osman Hamdi Rumdu” başlığıyla verdi. Haberin spotunda ise “Boğaziçi Üniversitesi Tarih bölümü öğretim üyesi Prof. Edhem Eldem, Osman Hamdi Bey’in babası İbrahim Edhem Paşa’nın Sakız Adası’nda doğan bir Rum olduğunu ileri sürdü” deniyordu..

Rumluğu algılayış
Prof. Edhem Eldem, haberde imzası olan muhabir arkadaşımız Şükran Pakkan’a bir açıklama göndermiş. Şöyle diyor:
“1. Habere kaynak olan makale, Edhem Paşa’nın Rum olmasından çok, Rum oluşunun kendisi ve ailesinin bazı fertleri tarafından nasıl farklı şekillerde algılandığını üzerine kuruludur.
2. Edhem Paşa’nın Rum olduğu belgelenememekle beraber gayet iyi bilinen bir gerçektir, dolayısıyla ‘ilginç bir iddia’ olarak sunulması doğru değildir. Kaldı ki öyle bir ‘iddia’ olsa, bu Osman Hamdi’yi değil, ancak Edhem Paşa’yı ilgilendirebilir.
3. Edhem Paşa’nın Rum olması, Osman Hamdi’yi Rum yapmaz, sadece aslen Rum olan Osmanlı bir babanın oğlu yapar. Bu anlamda Osmanlı sisteminde sıkça rastlanan bu tür kimlik değişimlerini kesin ve ‘milli’ tanımlamalarla sunmak çok yanıltıcı olabilmektedir.”

Kökeni haberdir
Şükran Pakkan Eldem’in açıklamasını Milliyet Okur Temsilcisi’ne iletirken kendi görüşlerini de not etmiş:
“Toplumsal Tarih dergisinde, Türkiye’nin şu anda en pahalı resmi olan 5 milyon TL değerindeki ‘Kaplumbağa Terbiyecisi’nin ressamı Osman Hamdi Bey’in babası İbrahim Edhem Paşa ve ailesiyle ilgili olarak Edhem Eldem tarafından yazılmış bir makale yayımlandı. ‘İbrahim Edhem Paşa Rum muydu?’ başlıklı yazıyı, Edhem Eldem’in de onayını alarak haberleştirdik. Yazıda, Osman Hamdi Bey’in babası İbrahim Edhem Paşa’nın Sakızlı bir Rum olduğu bilgisi bulunuyordu. Arşivi taradığımızda Osman Hamdi Bey’in Rum kökenli olduğu yönünde yayımlanmış bir habere rastlamadık. Edhem Bey’in dediği gibi daha dar akademik çevrelerde bu konu biliniyor olabilir ancak, halkın çok büyük bir bölümünün haberdar olmadığı bu bilgiyi ön plana çıkararak haberi hazırladık.
Edhem Bey, başlıktaki ‘ilginç bir iddia’ cümlesine tepki gösteriyor. Ancak, kendisi de Edhem Paşa’nın Rum olduğunun belgelenemediğini yazıyor. Dolayısıyla belgelenemeyen her bilgi gazetecilikte iddiadır. Bu nedenle, bu bilgiye iddia dememizden daha doğal bir şey olamaz. Edhem Bey, haberin başlığına da itiraz ediyor ve Edhem Paşa’nın Rum olmasını yazı konusu yapmadığını anlatıyor. Ancak, ne amaçla olursa olsun, makalesine ‘İbrahim Edhem Paşa Rum muydu?’ diye dikkat çekici bir başlık atıyor. Başlık, yazının içeriğini vermiyorsa bu hata bizzat Edhem Bey’e aittir. Biz de makaledekine benzer bir başlıkla haberi sunduk. Dolayısıyla, Türkiye’nin önemli sanat adamlarından Osman Hamdi Bey’le ilgili bu yazı haber değeri taşıdığı için gazetemizde yer verdik.”

Ombudsman’ın Görüşü: Bir bilim insanının, bir tarihçinin akademik düzeyde bir makalesinin tamamını bir gazetede yayımlamak çoğu kez mümkün olmaz. Bu tür çalışmalar genellikle dizi röportaj, ya da söyleşiler üzerinden okura ulaştırılabiliyor. Dolayısıyla, Prof. Edhem Eldem’in hayli uzun makalesini gazetede iki paragraflık bir haberle özetlerken, kendisinden izin almanın dışında görüş alınması Prof. Eldem’in konunun hassasiyetine vurgu yapması açısından önemli olabilirdi. Ayrıca, Eldem’in makalesinin başlığını, ‘İbrahim Edhem Paşa Rum muydu?’ ifadesini kullanarak atmasıyla, Milliyet’in ‘Ressam Osman Hamdi Rumdu’ başlığı aynı anlama gelmiyor. Ama, hocamızın Edhem Paşa’nın Rum olması, Osman Hamdi’yi Rum yapmaz, sadece aslen Rum olan Osmanlı bir babanın oğlu yapar açıklaması da ‘zorlama’ bir açıklama.
Muhabirimiz Şükran Pakkan’a böyle değerli bir makaleyi haberleştirdiği ve Prof. Dr Eldem’in haberin başlığına yönelik itirazlarını Okur Temsilcisi’ne ilettiği için teşekkür ederiz.