Vatanperver mi, vatan haini mi?

Nazmi Eroğlu, yeni kitabında, tarihte önemli bir yer tutan, İttihat ve Terakki Hükümeti’nin Maliye Nazırı Cavit Bey’i anlatıyor.


İttihat ve Terakki Hükümeti’nin Maliye Nazırı Cavit Bey hem çok hareketli siyasi hayatıyla hem de ekonomik görüşleriyle son derece önemli bir tarihi şahsiyettir. Ama buna rağmen, Prof. Zafer Toprak’ın “Milli İktisat” ve “Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik” adlı kitapları dışında, Cavit Bey hakkındaki ciddi araştırmalar şaşılacak kadar azdır.
Nazmi Eroğlu’nun yeni yayımlanan “Fırtınalı Günlerin Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey” adlı 400 sayfalık eseri, bu büyük boşluğu dolduruyor.
Eroğlu’nun arşiv malzemesine de dayanan kitabı, Cavit Bey’in doğup büyüdüğü şehir olan Selanik ile başlıyor. Selanik ‘en Batılı Osmanlı şehri’dir, aynı zamanda kaybedilme tehlikesini yaşayan bir şehirdir. Mustafa Kemal’in milletçi-Batılılaşmacı olmasında etkisi olan bu şehir, ‘dönme’ Cavit’i de vatansever bir liberal yapmış. Çünkü Selanik’te son derece güçlü olan ‘burjuva’ idealleri, Türkçülerle ‘dönmeler’i ve Osmanlı Yahudilerini İttihat ve Terakki’de buluşturmuş. (Sf. 28-31) Bu bir...
İkincisi, Selanik’te daha bir hissedilen ‘dış tehdit’, liberal Cavit Bey’de ‘iktisadi istiklâl’ fikrini güçlendirmiş. (Sf. 46 vd.)

Vatanperver liberal
Cavit Bey, Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’na girmesine şiddetle karşıdır; gerekçesi ise çok dikkat çekicidir:
“Bu memleketin muhtaç olduğu şey, toprak değil tesanüttür!” (Sf. 225)
Enver Paşa çizgisinin ‘alalım düşmandan eski yerleri’ diye marşlar yazdırdığını hatırlarsak, Cavit’in İttihat ve Terakki içinde hayli farklı bir çizgide olduğu daha iyi anlaşılır.
Cavit Bey, siyasi felsefe olarak ‘meslek-i serbesti’, yani liberalizm taraftarıdır. İttihat ve Terakki’nin Alman militarizminden etkilenmiş damarından farklı olarak İngiltere ve Fransa ile ittifak yanlısıdır. (Sf. 51)
Cavit Bey, Osmanlı’ya yapılan korkunç haksızlıklar konusunda “Avrupa’nın alçaklığı karşısında zulme isyan” ederek şöyle diyor: “İnsaniyet, adalet ve hak sözleri Avrupa’nın yalnız ağzında dolaşıyor. İcraatı ise zulüm ile, kin ile, behimiyet (hayvanlık) ile karışıktır!”
Cavit Bey’in kapitülasyonlarla mücadelesini ve ‘Türklüğe bağlılığını’ anlatan Nazmi Eroğlu, “Cavit Bey bir nasyonalist değildir... Bir vatanperver olduğu açıktır” diyor. (Sf. 252-268)

Ve idam sehpasında
Cumhuriyet devrinde anlaşılabilir sebeplerle ‘muhalif’tir Cavit Bey. Anlaşılabilir diyorum çünkü hem ‘İttihatçı’dır hem liberal... İkisi de, ‘inkılapçı’ Ankara’nın hoş göremeyeceği özelliklerdir.
Dahası, “Cumhuriyet en berbat istibdada basamak oldu” diye ileri geri konuşmakta, ‘hakimiyet-i milliyenin yerine askeri diktatörlük tesis edildiğini’ söylemek gibi haddini bilmezlikler etmekte, yeni kadroyu yolsuzluğa batmakla da suçlamaktadır! (Sf. 263)
Hücumlarının hedefi Gazi değil, İsmet Paşa’dır.
Tarihçi Zürcher, Terakkiperver Fırka programını Cavit Bey’in yazdığını, çünkü öyle dolgun bir programı ancak onun birikimine sahip birinin oluşturabileceğini düşünüyor. Kesin olan şudur ki, Terakkiperver’in programında gördüğümüz ayrıntılı liberal fikirler Cavit Bey’e uygundur. (Sf. 332)
İzmir Suikastı’nın ardından Ankara İttihatçıları ‘siyaseten’ idam ettiriyor; içlerinde Cavit Bey de var. İstiklal Mahkemesi’nin idam gerekçesinde Cavit Bey’in evinde muhalif siyasi toplantılar yapıldığı iddiasından başka, Terakkiperver ile bağlantı şüphesi de yer alıyordu.
İdam sehpasında eşi Aliye Hanım’ı ve çocuk yaşındaki oğlu Şiar’ı (Yalçın) Hüseyin Cahit’e emanet ediyor; Kuran’dan ayet ve Türkçe bir beyit okuyor, metin bir şekilde can veriyor. (Sf. 233)
Maliye tarihimizin en önemli birkaç isminden biri olan Cavit Bey’in iktisadi kalkınma konusundaki görüşleri, ‘milli sermaye birikimi’ni esas almaktaydı. Bu yönüyle iktisat tarihimizde yüzyıllık bir dönemi temsil ettiği söylenebilir.
Cavit Bey ve bu kitap niye önemli? Belli değil mi?..

“Fırtınalı Günlerin Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey”
Nazmi Eroğlu
Birharf Yayınları
Fiyatı: 20 TL / İNCELEME

YENİ ÇIKANLAR
“Bir Deliler Evinin Yalan Yanlış Anlatılan Kısa Tarihi”/
Ayfer Tunç/ Can Yayınları/ Fiyatı: 26,50 TL/ Roman
Mekân ve zaman sınırı tanımayan, bir ucu 19. yüzyıla, bir ucu günümüze uzanan bu romanın ana mekanı; Karadeniz’in küçük bir kentinde, denize sırtını dönmüş bir akıl hastanesi. Ayfer Tunç kitabında yaklaşık yüz yıllık bir kesitte, siyasal ve toplumsal dönüm noktalarının insanların yaşamlarında bıraktığı izleri anlatıyor.

“Benjamin Button’ın Tuhaf Hikayesi”/ Scott F. Fitzgerald/
Çev: Zeynep Ertan/ Profil Yayıncılık/ Fiyatı: 4.90 TL/ Öykü
Geçen hafta vizyona giren filmin uyarlandığı kitap da eşzamanlı olarak raflarda. Amerikan edebiyatının usta yazarlarından Fitzgerald, gizemli bir şekilde yaşlı olarak doğan ve gün geçtikçe gençleşen Benjamin’in gerçekten de ‘tuhaf’ hikayesini anlatıyor.

“Gün Gün, Saat Saat”/ İzzeddin Çalışlar/ İş Bankası Kültür Y./ Fiyatı: 38 TL/ Tarih
İstiklal Harbi sırasında Batı Cephesi’nde yaşananlar, Orgeneral İzzettin Çalışlar’ın anıları ışığında torunu İzzeddin Çalışlar tarafından bir kitapta toplandı. Batı Cephesi’nin bütün kroki ve levhalarının da yer aldığı kitapta; Uşak Muharebesi’nden itibaren, İnönü Savaşı, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz bütün yönleriyle gözler önüne seriyor.