Şempanzeler yasal kişi mi oluyor?

Geçtiğimiz çarşamba insanlık için küçük, hayvanlık için büyük bir adım atıldı. Amerikan tarihinde ilk kez, iki şempanzenin dosyası, insanlara tanınan yasal haklarla savunulmak üzere hakim önüne geldi. Hercules ve Leo isimli maymunların avukatları, Stony Brook Üniversitesi’nde tıbbi araştırmalar için esir tutulan müvekkillerinin mağduriyetinin giderilmesi amacıyla yargıç Barbara Jaffe karşısında söz aldılar. Avukat Steven Wise, Hercules ve Leo’nun bulundukları yerde yasa dışı biçimde alıkondukları iddiasıyla mahkemeden serbest bırakılmaları için talepte bulundu.

Duruşmanın sonucu, başta şempanzeler olmak üzere bilimsel araştırma, keyfi ve eğlence amaçlı esir tutulan binlerce hayvanı yakından ilgilendiriyor. Maymunların bazı insan haklarına sahip olması düşüncesi bir film senaryosunu andırsa da davaları açan Non-human Rights Project (NhRP / İnsan Olmayanların Hakları Projesi) mantıklı gerekçeler doğrultusunda mücadele veriyor. Bu konuda mahkemeye başvurulması ise bir ilk değil.

Davalar Amerikan anayasasındaki “habeas corpus” kanununa dayalı açılmak isteniyor. Haksız yakalama, alıkoyma ya da tutuklamayı yasaklayan habeas corpus kanunu, 18’inci yüzyılda insanları kölelikten kurtarmaya yardım etmiş. 2014’ün aralık ayında New York’ta evcil maymun Tommy için talep edilen ilk dava, maymunun iyi koşullar altında yaşıyor olması sebebiyle reddedildi. Ocak ayında yine NhRP tarafından Kiko adlı maymun lehine bir dava açılmak istenmiş fakat Kiko’nun serbest bırakılmak yerine yaşadığı yerin koşullarının düzeltilmesi söz konusu olduğu için kabul görmemişti. Bununla birlikte Hercules ve Leo’nun durumu tam bir tutsaklık olduğu için dava talebi yargıç Jaffe tarafından imtiyazlı olarak kabul edildi.

Bir birey olarak maymun

Bugüne dek yalnızca “yasal kişiler” için geçerli olan habeas corpus’un maymunlar için de kullanılmasının en önemli yanı -yargıç Jaffe bu şekilde telaffuz etmekten kaçınsa da- maymunlara “yasal kişi” atfında bulunuyor olması. Görülmesi en az iki ayı bulacak olan dava, Hercules ve Leo’nun lehine de aleyhine de sonuçlansa, şempanzeler ve diğer özerkliği bulunan hayvanlar için büyük bir kazanım. Bu demek oluyor ki artık şempanzeler için hayvan yerine “maymun birey” tabiri kullanmak anlamlı olabilecek.

Pekala, şempanzeleri ayıran ve “kişi” sayılmalarını sağlayan nedir? Avukat Wise’a göre şempanzeler, duygu ve zeka kapasitesine bakılarak 5 yaşındaki bir insana eş kabul ediliyor. Aralarında makak ve orangutanların da bulunduğu başka maymun türleri de yine 1 ile 3 yaş arası insanlarla eş kapasitede değerlendiriliyor.

Yapılan araştırma ve deneyler, maymunların içgüdüleriyle değil kendi karar alma mekanizmalarıyla hareket ettiğini ortaya koyuyor. Maymunların kendi dilleri, matematik hesapları, geçmiş hatıraları ve gelecek planları var. Duygularını karmaşık biçimde ifade edebiliyor ve insana yakın, empatik tepkiler veriyorlar. Bütün bunlar da onların özerkliğe sahip canlılar olduğunu ortaya koyuyor. Neticede bütün bu özellikler, “özgürlük hakkı” için yeterli zemini sağlıyor. (Not: Yazıda geçen “maymun birey” ifadesi Milliyet Pazar editörü Aydil Durgun tarafından türetildi.)

Yoksa biraz abartılıyor mu?

Birkesim de konunun abartıldığını düşünüyor. Hayvanlara eşit hakların olumsuz sonuçlar doğuracağını öne sürenlerin başında tıbbi araştırmacılar var. Şempanzeler üzerinde yapılan deneylerin insan ırkı için önemli olduğunu savunuyorlar. Bir de bu haklar verilirse mahkemelerin bu tip davalarla dolup taşacağını, durumun içinden çıkılmaz hale geleceğini öne sürenler var... Avukat Wise’ın davası ise maymunlarla bitmeyecek. Sırada filler ve yunuslar var.

İnsan haklarının yeterince değer bulduğu Batı’da görülen bu tip davalar, bizim gibi daha kendi insanlığının derdindeki Ortadoğu toplumları için biraz lüks kaçabilir. Daha da doğuya, maymun beyninin canlı yendiği, köpeklerin canlı canlı haşlandığı kültürlere ilerledikçe mesele zaten büyük bir ironiye, kara mizaha dönüşüyor. Bir şekilde gezegeni paylaştığımız canlılara her istediğimizi yapıp yapamayacağımıza karar verme noktasındaysak mahkemelerden önce içimizdeki gerçek yol göstericiye kulak vermemiz gerekiyor; vicdanımıza.