Ankara’da bir Osmanlı mirası

Muzaffer Karaaslan | muzafferkaraaslan1@gmail.com/Sanat Tarihçi- Ankara, kültürel mirasımız açısından ülkemizin en önemli kentlerinden biridir. Cumhuriyet Dönemi’nin kültür-sanat ortamıyla özdeşleşen kentin tarihsel arka planı kadim dönemlere uzanmakta ve her tarihi periyodun içerisinden bugüne ulaşan eşsiz eserleriyle günümüz dünyasına katkı sağlamaktadır. Bu tarihsel birikimin içerisinde incelenmesi, geniş kitlelerce tanınması ve daha da değer görmesi gereken yapılardan biri de Örtmeli Mescidi... Örtmeli Mescidi bilinen diğer adıyla Hoca Hundi Mescidi, Ankara’nın Altındağ sınırları içerisinde yer alıyor. 14. yüzyılın sonları veya 15. yüzyılın başlarına tarihlendirilen yapı, konumu itibariyle Yahudi Mahallesi olarak bilinen bölgenin sınırları içerisindedir. Hatta Osmanlı kayıtlarında Hoca Hundi Mahallesi olarak kaydedilen bölgenin ismi mescitten alınmıştır. Mescidinin herhangi bir kitabesinin olmaması tarihi geçmişi üzerine kesin tespitler yapmayı engelliyor. Yapı, enine dikdörtgen ve asimetrik bir harim (toplu namaz kılınan ana mekân) kısmı ile kadınlar mahfilinden oluşuyor ve devşirme sütun başlıklarının kullanıldığı iki ahşap sütunla üç sahna ayrılıyor. Cami, içten ahşap tavan, dıştan kırma çatı ile örtülüdür. Mimari özellikleri bakımında Osmanlı’nın erken dönemine ait olduğu anlaşılmaktadır.

Caminin bezemeleri

Yapıyı önemli kılan nokta sadece mimari özellikleri değil. Bunun yanı sıra cami, erken dönem bezeme dünyasının bir özeti niteliğinde. Ahşap, alçı, seramik ve kalem işi bezemeleriyle öne çıkan yapı ne yazık ki Ankara’da hak ettiği değeri göremiyor ve sadece konuya ilgisi olan insanların ve namaz kılmaya gelen küçük bir cemaatin bildiği bir yapı olarak hayatına devam ediyor. Bu yazıda yapının Osmanlı bezeme dünyasındaki yerine kısaca değinilecektir. Bu doğrultuda yapının incelenmesi gereken ilk bölümü mihrabıdır. Tamamen alçıdan yapılan mihrap, güney duvarını neredeyse kaplayacak bir boyutta, oldukça büyük yapılmıştır. Burada önemli olan noktalar bezemelerdir. Mihrabın dış çerçevesinde, alınlığında ve taç kısmında yazı düzenlemeleri vardır. Taç bölümünde ilgi çeken hususlardan biri ise yukarıya doğru uzayan palmet motifleridir. Mihrabın orta çerçevesinde mukarnaslar, iç çerçevede ise geometrik kompozisyonlar görülür. Mihrabın köşelikleri farklı teknikleri gördüğümüz ve yoğun süslemenin olduğu bölümdür. Burada yıldız motifleri ve geometrik düzenlemeler yer alır. Köşeliklerde dikkat çeken bir diğer unsur ise seramiklerdir. Çiniler, Osmanlı mimarisinde oldukça sık kullanılan bir sanat türüdür. Seramikler ise diğerine nispeten daha az tercih edilmiştir. Erken döneme ait bir Osmanlı yapısının mihrabında süsleme unsuru olarak seramiklerin kullanılması oldukça önemlidir. Bunların yanı sıra mihrapta mukarnaslı bir kavsara vardır.

Kalem işleri

Örtmeli Mescidi’nin en önemli özelliklerinden biri kalem işleridir. Bu bezemeler ahşap tavanın kirişlerinde, konsol aralarında, lambrilerde ve çıtaların üzerinde yer alır ve Osmanlı’nın erken dönemine aittir. Yapıdaki kalem işleri kompozisyon olarak kendi içinde bitkisel ve geometrik bezemeler olmak üzere ikiye ayrılır. Tavan eteklerindeki ahşap silmelerde ve ana hatılların her iki yanında turuncu zemin üzerinde birbirine bağlı yarım şemseler ve palmet motifleri vardır. Şemseler ile palmet motifleri kırık çizgiler ve geçmelerle birbirine bağlıdır. Kompozisyon ulama formunda ilerlemekle birlikte şemselerin içinde ve dışında rumi motifleri görülür. Mescitte en sık karşılaşılan kompozisyon budur. Kalem işlerinin olduğu bir diğer bölüm kirişlerin üzerindeki lambrilerde ve kirişlerin aralarındaki ahşap plakalardadır. Ahşap plakalarda rumilerin oluşturduğu palmet motifleri görülürken, lambrilerde ahşap düzenlemeye uygun bir şekilde yapılmış çiçek tasvirleri vardır. Geometrik kompozisyonlar ise ana hatılın alt yüzeyinde yer alır. Burada meander motifli bir çerçeve içerisinde, kırık çizgiler, petek motifleri ve bunların oluşturduğu yıldız bezemeleri bulunmaktadır. Çıtalardaki damla motifleri veya küçük bitkisel bezemeler yapıda öne çıkan düzenlemelerdir. Söz konusu motifler Ankara’daki diğer erken dönem camilerinde de karşılaşılmaktadır. Örtmeli Mescidi’nin bezemelerinde çalışan sanatçılar hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Ancak alçı, ahşap, seramik ve kalem işlerindeki sanat anlayışı Osmanlı’nın erken döneminin estetik beğenisini doğrudan yansıtır. Mescidi önemli kılan noktalardan biri ise farklı sanat üretimlerinin aynı yapı içerisinde yer almasıdır. Ankara’da bu özelliklerin hepsini içinde barındıran yapı sayısı oldukça azdır. Bu açıdan Örtmeli Mescidi hem kent özelinde hem de Osmanlı Devleti genelinde oldukça önemli ve öne çıkarılması gereken mimari eserlerden biridir. Ankara’da yaşayanların ve kente yolu düşen herkesin Örtmeli Mescidi’ne gitmesini öneririm. Bu tür mimari eserlere ziyaretin çok olması yapıların daha da tanınmasını ve korunmasını sağlamaktadır.

Terimler sözlüğü

Hatıl: Ağırlığı yatay olarak dağıtmak ve duvarların düşey doğrultudaki çatlamalarını önlemek için yatay olarak boydan boya yerleştirilen ahşap, tuğla veya beton bağlama ögesi.

Kavsara: Kemer ve tonozların içbükey bir yüzey meydana getiren iç kalınlıkları, kemer kovanı.

Meander: Geometrik kıvrımlar yapan şerit biçiminde bir bezeme motifi.

Mihrap: Cami, mescit gibi ibadet yerlerinde kıble duvarında bulunan, imamın önünde durduğu, zeminden biraz yüksek girintili yer.

Mukarnas: İslâm mimarisinde uygulanan bir geçiş unsuru.

Palmet: Palmiye ağacının yapraklarını andıran bir bezeme ögesi.

Rumi: Filiz, yaprak ve hayvan motiflerinden oluşan dolaşık süsleme.

Şemse: Güneş biçiminde süs.