Yüzeysel modernleşme

Ortaylı’nın “Avrupa ve Biz” kitabı, Osmanlı’dan başlayarak modernleşme tarihimizin temel süreçlerini ele alıyor.

Tarihçi Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın “Avrupa ve Biz” adlı eseri, Osmanlı’dan bugüne modernleşme sürecimizi inceliyor. Yüzeysel bir tarih değil kitaptaki; mukayeseli olarak ‘dip dalgalarını’ araştıran bir eser bu.
Kant’ı yaşadığı çağda tanıyan Japonlar’ın modern Batı zihniyetini iyi kavradıklarına dikkat çeken Ortaylı diyor ki: “Onlar Kant’ı tanıyorlardı. Biz Kant’ı ne zaman tanıdık? 19. yüzyılda ve yanlış olarak tanıdık. Bütün kavramları yanlış çevirmişiz...”

Boşluk ve yüzeysellik
Japonya’nın Batı’dan yalnız bilim ve teknik aldığı şeklinde Türkiye’deki yaygın görüşün yanlış olduğunu vurgulayan Ortaylı, bizdeki modernleşmenin şekli ve maddi planda kaldığını anlatıyor. Kanun tercümesi yap, kıyafet değiştir, mühendislik bilimlerini al, teknolojisini kullan, tamam!
Şerif Mardin’in de belirttiği ‘boşluk’ ve ‘yüzeysellik’ sorunu!
Örnek, hukuk inkılâbı... Kılık kıyafet almak kolay; makine almak, iktisadi teknikler almak, mühendislik almak kolay... Ama ‘hukuk almak’ o kadar kolay mı?
Ortaylı şöyle yazıyor: “Bugün Türkiye mühendislik ülkelerinden birisidir; çok yakında da tababet, hekimlik ülkelerinden birisi haline gelecektir. Fakat Türk inkılâbı, hukukçuluk, hukukşinaslık dalında yeterince parlak, başarılı bir icraat gösterememiştir ve bugüne kadar hukuk inkılâbımız tamamlanmamıştır...”
Bu noksanımızın sebebi, Batı’dan aldığımız kanunların sayıca az olması değildir.
Ortaylı daha 1840’larda Avrupa’dan Ceza Kanunu aldığımızı anlatıyor. Cumhuriyet, aile hukuku hariç, modernleşmiş bir hukuk sistemi üzerine oturmuştu. 1926’daki Medeni Kanun’un alınması ciddi bir atılımdır. Peki, sorun ne? Sorun, “Türk inkılâbının, Türk toplumunun değişmesini edebiyat sahasında ifade edemediği gibi, hukuk, içtimai ilimler ve tarih sahasında da kendisini tamamlayamamış” olmasıdır! (Sf. 85)
Yine, Şerif Mardin’in de söylediği yüzeysellik sorunu...
Ortaylı ‘Kant’ı tanımamak’ simgesiyle bütün tabloyu gözlerimizin önüne seriyor. Yüzeylerde kalma yanlışını, “sağ denen, İslamcı denen bir takım çevreler gibi, kendisini çok Atatürkçü, solcu, ilerici zanneden zümreler de tekrarlamaktadır.” (Sf. 86)

Derinliksiz pragmatizm
Nasıl? Mesela: “Hukuk düşüncesini, hukuk ilmini; fizik, mühendislik gibi, belki bir yerde müzik gibi, böyle çok değişen ve ilerleyen tekniklere dayanan bir şey zannediyorlar ki, yanılıyorlar. (Halbuki) hukuk, belirli, ebedi normlara dayanan bir ilimdir...”
Bu kavrayış olmayınca, “bizde Batı hukukunun kabulünde doğan güçlükler, hukukçularımızın İslam hukukçusu olmasından değil, layıkıyla hukukçu olmamasından, yani doğrudan doğruya hukuk eğitiminin çok kötü ve düşük düzeyli olmasından ileri gelmektedir.” (Sf. 88)
Onun içindir ki, siyasi hayatımızda derin sarsıntılara yol açan nice mahkeme kararları ve profesör fetvaları vardır ki; bırakın siyaset bilimi, siyasi tarih, felsefe gibi disiplinleri, saf hukuk ilmi açısından da yüzeysellik abidesidirler!
Ortaylı’nın kitabı, Osmanlı’dan başlayarak modernleşme tarihimizin temel süreçlerini, Hıristiyanlık ve İslam konularını, edebiyattan ekonomiye, Avrupa Birliği’ne uzanan geniş bir yelpazeyi ele alıyor.
Bilhassa her şeyden önemli olan zihniyet sorunlarımızı inceliyor. Öze, dip dalgalarına nüfuz etmek gibi büyük bir zihni cehd yerine basit faydacılık peşinde koşan, şekilci, yüzeysel bir modernleşme tablosunu gözler önüne seriyor.
Kitapta Osmanlı modernleşmesinin hem büyüklüğünü hem de zihniyet bakımından yüzeysel kaldığını ve bu özelliklerini Cumhuriyet’in de devraldığını görüyorsunuz.
Kitap şu satırlarla sona eriyor:
“Ulus olarak içe kapalı olduğumuz; derinliksiz bir pragmatizme saplandığımız bir gerçektir. Dünyaya açılmak için ticari faaliyet yetmez, dünyayı kavrayıp sevecek bir kültürel açılım gereklidir.”
Çok tutkun olduğumuz yüzeysel şekil kavgalarından kurtulup modernleşmenin dip dalgalarına nüfuz edebilmek için Ortaylı’yı okumak lazımdır.