Orta Çağ Anadolu’sunda aleladeliğin peşine düşmek: Mappa Anatolicorum

Emirhan Kuşaksız- 2023 yılının mart ayında temelleri atılan Mappa Anatolicorum, 1200 ile 1450 yılları arasındaki Orta Çağ Anadolu coğrafyasını, o dönemin sıradan insanlarını, çeşitli yerleşim birimlerini ve zengin tarihi kaynaklarını bütüncül bir yaklaşımla dijital ortamda yeniden canlandırmayı amaçlayan çığır açıcı bir beşeri bilimler projesidir. Tamamen bağımsız ve gönüllülük esasıyla çalışan, lisans ve lisansüstü öğrencilerinden oluşan Mappa Ekibi tarafından titizlikle hayata geçirilen bu proje, 2025 yılı itibarıyla web sitesinin erken erişim sürümüyle araştırmacıların ve konuya ilgi duyanların istifadesine sunulmuştur.

Mappa Anatolicorum, farklı tarihi kaynaklardan elde edilen değerli verileri sistematik bir şekilde analiz edip kategorize ederek Sosyal Ağ Analizi (SNA) ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) gibi güçlü araçlar vasıtasıyla araştırmacılar için yepyeni keşif olanakları sunmaktadır. Proje bünyesinde, başta dönemin önemli tarihsel kronikleri, seyahatnameleri ve vakfiyeleri olmak üzere, 80’den fazla birincil kaynak büyük bir özenle incelenmiş ve veri madenciliği teknikleriyle elde edilen veri, detaylı bir veri tabanında derlenmiştir. Mappa Anatolicorum projesi, altyapısal olarak Nodegoat platformu üzerine inşa edilmiş olup üç temel sacayağı üzerinde yükselmektedir.

Sıradan insanların izinde

Projenin ilk ve belki de en dikkat çekici hedefi, Anadolu coğrafyasında yaşamış ve çok çeşitli sosyal ve ekonomik geçmişlere sahip olan sıradan insanların öykülerini gün yüzüne çıkarmak ve bu bireyler arasındaki karmaşık sosyal, kültürel ve ekonomik ilişkileri gözler önüne sermektir. Bu proje özelinde ele alınan “sıradan insan” kavramı, yalnızca sosyo-ekonomik açıdan alt sınıflara mensup kişileri değil; aynı zamanda geleneksel tarih yazımının genellikle ihmal ettiği, dönemin günlük yaşamının anonim kahramanlarını da içeren geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.

İncelenen zengin kaynaklardan elde edilen bilgilerle, köylülerden tüccarlara, askerlerden kölelere kadar, o dönemin koşullarında belki de pek mühim addedilmeyen, büyük tarihi olaylarda başrol oynamamış ancak Orta Çağ Anadolu’sundaki alelade gündelik hayatı canlı bir şekilde hayal edebilmemiz için hayati öneme sahip yaklaşık 1000 farklı karakterin yer aldığı kapsamlı bir veri tabanı oluşturulmuştur. Bu değerli insanlar hakkında elde edilen detaylı veriler özenle işlenmiş, titizlikle sınıflandırılmış ve GIS teknolojisiyle coğrafi olarak haritalandırılmıştır. Dahası, Sosyal Ağ Analizi metodu kullanılarak, bu “sıradan” insanların dönemin önde gelen şahsiyetleriyle ve kendi aralarında kurdukları ilginç ilişki ağları görselleştirilmiş, farklı tasnif başlıkları arasındaki ağların anlaşılması kolaylaştırılmıştır.

Anadolu’nun toponimi atlası

Projenin bir diğer hayati unsurunu ise döneme ait yerleşim yerlerinin sistematik bir şekilde haritalandırılması teşkil etmektedir. Mappa Anatolicorum, birincil kaynaklarda Anadolu coğrafyasındaki yerleşim yerlerine dair dağınık haldeki kıymetli veriyi tek bir çatı altında toplayarak, bahsedilen 1200-1450 zaman aralığını kapsayan eşsiz bir Anadolu toponimi haritası meydana getirmiştir. Bu yenilikçi harita sayesinde araştırmacılar, Orta Çağ Anadolu’sunda önemli eserlerin üretildiği merkezleri ve bu eserlerde en sık atıfta bulunulan şehirleri hızlı ve etkili bir şekilde tespit etme imkânı bulacak, bu sayede değerli araştırma süreçlerinde ciddi bir zaman tasarrufu sağlayacaklardır. Oluşturulan bu detaylı toponimi haritası, köy ve nahiye gibi çok küçük yerleşim birimlerinin tek bir haritada toplaması açısından da alanında öncü bir çalışmadır. 15. yüzyılın erken dönemlerindeki Osmanlı tahrir kayıtlarından dahi öncesine uzanan bir döneme ait sunduğu benzersiz veriler sayesinde, kimi yerleşim birimlerinin tarihi serüveni, farklı kültür veya güç merkezleri altında değiştirdikleri isimler eski tarihlere kadar hassas bir şekilde izlenebilmektedir.

80’i aşkın yazılı kaynak

Mappa Anatolicorum'un üçüncü ve tamamlayıcı ayağını ise incelenen birincil kaynakların titizlikle hazırlanmış, derinlemesine bibliyografik sunumu oluşturmaktadır. Proje kapsamında, 80'i aşkın yazılı kaynak hakkında sadece temel bilgilerle yetinilmeyip bu değerli eserlerin detaylı nüsha bilgileri ve bulundukları kütüphanelere dair kapsamlı veriler de özenle toplanmış ve sistematik bir şekilde bir araya getirilmiştir. Özellikle Orta Çağ Anadolu’su üzerine akademik çalışmalar yürütmek isteyen araştırmacıların, ihtiyaç duydukları doğru kaynağa pratik ve hızlı bir şekilde ulaşmalarına önemli ölçüde yardımcı olması hedeflenen bu zengin bibliyografya, en kısa süre içerisinde projenin web sitesinde erişime açılacak ve tüm kullanıcıların istifadesine sunulacaktır.

Geliştirme süreci devam ediyor

Halihazırda erken erişim aşamasında olan Mappa Anatolicorum web sitesi, projenin barındırdığı muazzam potansiyeli henüz tam olarak yansıtmamakta olup, teknik geliştirme ve veri entegrasyon süreçleri aralıksız bir şekilde devam etmektedir. Kısıtlı imkânlarla ve herhangi bir kurumsal veya ekonomik destek olmaksızın büyük bir öğrenci azmiyle yürütülen bu değerli projenin, gelecekte birçok yeni bilimsel çalışma ve proje için sağlam bir temel oluşturma potansiyeline yürekten inanılmaktadır. Özellikle sosyal, şehir ve kültür tarihçileri başta olmak üzere, farklı akademik alanlardan ve disiplinlerden araştırmacılar için benzersiz bir veri ve analiz ortamı sunulduğu düşünülmektedir. Son olarak, projenin elde ettiği değerli bulgular, karşılaşılan ilginç sorunlar ve uygulanan yenilikçi metodolojiler üzerine kapsamlı bir akademik makale de yazım sürecinde olup en kısa zaman dilimi içerisinde bilim dünyasıyla paylaşılacaktır.