Piraye’nin arşivinden

Piraye, 1950’lerde yaşadıkları Altunizade Köşkü’nün bahçesinde oğlu Memet Fuat’la otururken, Hikmet Kıvılcımlı geldi. Yazar ve kuramcı Kıvılcımlı, Piraye’ye “Bunca yıl sonra bunu sormak ayıp ama, hani belki bir köşeye sıkışmıştır, ben sana Çankırı’dayken saklaman için bir defter vermiştim” dedi. Piraye, “Evet, istiyor musun?” dedi ve köşkün kapısından içeri daldı. O içerideyken Kıvılcımlı, elini yukarıya kaldırıp gökyüzüne bakarak “Büyük kadın! Büyük kadın!” dedi. Piraye, neredeyse 15 yıl önce kendisine verilen yazıları hâlâ saklıyordu. Memet Fuat, yalnız kalınca annesine “Hikmet Kıvılcımlı senin için ‘büyük kadın’ diyor” dedi. Piraye’yse şu cevabı verdi: “Söylerler. Nâzım da, Kemal de öyledir, konuşurken coşarlar. Sevinmiştir yazılarını saklamama.”
Memet Fuat, ‘Gölgede Kalan Yıllar’ kitabında, annesinin arşivcilik tutkusunu bu anıyla anlatır. Piraye hiçbir şeyini atmadığı gibi, başkalarının verdiği defterleri, kağıtları, not ve mektupları saklardı. ‘Piraye Koleksiyonu’ adıyla tasnif edilen bu arşivde, son olarak Kemal Tahir’in mektupları bulundu.
Piraye’nin Vedat Örfi’den, Suzan ve Memet Fuat adlı çocukları vardı. Örfi’den ayrılma aşamasındayken, Nâzım’ın kardeşi Samiye’yle arkadaş oldu ve bu vesileyle Nâzım’ı tanıdı. 1932’de boşanınca, Nâzım’la evlenmeye karar verdiler. Fakat araya Bursa tutukluluğu girince, ancak 1935’te evlenebildiler.
Piraye’nin hayatı, Nâzım’ın sevk edildiği Ankara, İstanbul, Çankırı ve Bursa’daki cezaevlerine ziyaretlerle geçti. Ama Nâzım’la birlikte olduğu 20 yılı ve boşandıktan sonra yaşadıklarını hiç anlatmadı. Mahremiyetini hep korudu. Yalan yanlış şeyler yazanlara cevap vermek isteyen oğlu Memet Fuat’ı, “Kim ne derse desin” diyerek engelledi. Ancak sakladıkları ortaya çıktıkça, suskunluğun yerini binlerce şiir, yüzlerce mektup, onlarca oyun ve öykü aldı.
Piraye’nin hayattayken yayımlanmasını istemediği Nâzım’dan gelen mektupları, Memet Fuat annesinin ölümünden 3 yıl sonra 1998’de, Adam Yayınları’ndan yayımladı. Piraye’nin sakladıkları ortaya çıktıkça Nâzım’ın hayatındaki bilinmeyenler aydınlığa kavuştu.

Kemal Tahir’le dostluğu

Kemal Tahir, Nâzım Hikmet’i önce şiirlerinden tanımıştı. Nâzım, Bursa Hapishanesi’nden çıkıp İstanbul’a geldikten sonra da tanışıp arkadaş oldular, ‘Geçit’ dergisini çıkardılar, hatta aynı davada yargılandılar. Kemal Tahir,
3 Haziran 1938’de tutuklandı. Suçlamanın nedeni, astsubay kardeşine Sabahattin Ali’nin bir kitabını vermekti. 15 yıl ağır hapis cezasına çarptırıldı.
Kemal Tahir, 1938-1939 yıllarında İstanbul Tevkifhanesi’nde Nâzım’la birlikteydi. Şubat 1940’ta bir sonraki adresleri Çankırı Cezaevi oldu. Aynı koğuşta kalıyorlardı. Piraye, ziyaretler sırasında Kemal Tahir’le de tanıştı. Tahir, Piraye’ye yazdığı ilk mektubunda, Çankırı’ya nasıl getirildiklerini, şehri nasıl bulduklarını, çok muzip bir dille anlatmıştı.

Onlar içeride Piraye dışarıda

Kemal Tahir’in Nâzım’la arkadaşlığı, kader ortaklığına dönüşmüştü. Aynı dönemde Piraye’yle Kemal Tahir arasında da dostluk kuruldu. Bu üç kişi arasındaki dostluk, Kemal Tahir’in nakledildiği Malatya, Çorum ve Nevşehir cezaevlerinden mektuplaşmalarla da devam etti. Nâzım, Kemal Tahir’e yazdığı
243 mektubunun hepsinde Piraye’den haberler verir, selamlar yazardı. Dahası, Kemal Tahir yazdıkları için Piraye’den görüş isterdi.

Nâzım, artık Piraye’nin ‘ölülerinden biri’
Kemal Tahir’e göre, Nâzım-Piraye ilişkisi örnek alınacak türdendi. Nâzım’ın kendisi de Tahir ve eşi arasındaki dostluğa önem verirdi. Zira bir mektubunda Kemal Tahir’e “Birbirinizi sevmeniz beni ne kadar bahtiyar eder, bilirsin. Zaten Piraye’yi anlayıp sevemeyen ve onun tarafından anlaşılıp sevilmeyen bir insanı -itiraf edeyim- ben dolu dizgin sevemem” demişti.
Ancak 1948 yılı sonlarında gelen ve ‘yeni bir aşkın sinyallerini veren’ mektup, Kemal Tahir’i şaşırttı: “Piraye’yle aramızdaki münasebetlerden bir tanesini, ancak bir tanesini ve zaten bilfiil mevcut olmayan bir tanesini, kesmek lazım geldi. Yani kadın erkek, karı koca münasebetimizi. Tahmin ettiğin gibi bunun lüzumuna karar veren benim” yazıyordu. Nâzım’ın Piraye’den ayrılmak istemesine Kemal Tahir anlam veremedi. Hapishaneden çıkınca evleneceği Semiha Uzunhasan’a yazdığı mektupta, bu ayrılıktan Piraye’den yana olduğunu belirtir.
1946’da genel af ihtimali belirmiş, Nâzım’ın ziyaretçileri artmış, Nâzım bunlardan birine, dayı kızı Münevver (Berk) Hanım’a aşık olmuştu. Münevver, o sıralarda ressam Nurullah Berk’le evli ve bir çocuk sahibiydi. Bundan Piraye’nin haberi yoktu. Öğrenince büyük şaşkınlık yaşadı.
Nâzım, ayrılık kararı verdikten sonra dava açtı. Piraye bu ‘azledilme’ olayından sonra Nâzım’la ilişkisini kesti, mektuplarına cevap vermedi. Nâzım, yaptıklarının Piraye’yi yaraladığını biliyordu. 1949 yılında af ihtimali ortadan kalkıp Münevver Berk, kocasına döndüğünde, Nâzım da Piraye’yle barışmanın yollarını aramaya başladı. (Nâzım sonraları Münevver Hanım’la tekrar yakınlaşmış, Temmuz 1950’de af çıkınca, onunla yaşamaya başlamıştı). Piraye’yi etkilemek için şiirler yazdı, çiçekler çizdiği mektuplar gönderdi. Bu dönemde mektuplaştığı bir diğer dostu Vâlâ Nureddin’e, “Kendisine dün mektup yolladım. Cevap vereceğini sanmıyorum. Bilirim, onun için insan bir defa ölmeye görsün, bir daha kolay kolay dirilmez. Ben de onun ölülerinden biriyim” yazmıştı. Sonunda tahminlerinde haklı çıktı, Piraye dönmedi. Nitekim boşandılar. 16 yıl süren evliliklerinin sadece ilk 3 yılı birlikte geçmişti.
Kemal Tahir, Piraye ve Nâzım arasındaki mektup arkadaşlığı da, bu ayrılık kararıyla darbe yedi. Her ne kadar yakın arkadaş olan Piraye ve Kemal Tahir iç dünyalarını birbirlerine açtılarsa da, bu dostluk Piraye-Nâzım aşkının gölgesinde yaşanıyordu. Nitekim Nâzım ayrılık kararı aldığında bu dostluk da bozuldu. Yüksek ihtimalle iş boşanma noktasına geldikten sonra, Kemal Tahir ve Piraye bir daha görüşmedi.

Kemal Tahir’in Nâzım Hikmet’e yazdığı 5 ve Piraye’ye yazdığı 14 mektup keşfedildi. Yeni bulunan bu mektuplardan 5’ini ve bu yazının tamamını NTV Tarih sayfalarında okuyabilirsiniz.