‘Amerikan Anayasası’nın modası geçti’

Türkiye anayasasını yeniden yazmaya hazırlanırken ABD de kendi anayasasının ne kadar etkin olduğunu tartışmaya açtı. New York Times gazetesi dünya üzerinde yürürlükteki en eski yazılı anayasası olan 1787 tarihli ABD Anayasası’nın güncelliğini koruyup korumadığını masaya yatırdı.
1987’de anayasanın kabul edilişinin 200’üncü yıldönümünde Time dergisi dünyadaki 170 ülkeden, 160’ından fazlasının anayasası doğrudan ya da zımni şekilde ABD’ninkine dayandığını tespit etmişti. Son dönemde yapılan araştırmalar ise Anayasa’nın son 30 yılda bu özelliğini büyük ölçüde kaybettiğini gösterdi. Washington Üniversitesi’nden David S. Law ve Virginia Üniversitesi’nden Mila Versteeg’in ortak yürüttüğü araştırmada 1946- 2006 yılları arasında 188 ülkede yürürlüğe giren 729 tane anayasa, temel insan haklarıyla bağlantılı 237 değişken üzerinden araştırıldı. Araştırmaya göre 1960’lar boyunca dünyadaki demokratik anayasaların çoğunun hazırlanma sürecinde Amerikan Anayasası önemli bir model olarak kabul edilirken 1980’lerle beraber eğilim tersine döndü.

Haklar açısından ‘fosilleşmiş’
Araştırmanın sonuçları demokratik rejimlere ilham kaynağı olmakla övünen Amerikan siyasetinde tartışma yarattı. New York Times’ın fikir aldığı anayasa uzmanlarından bazıları durumu ABD’nin küresel gücünün düşüşüyle açıkladı. Diğerleri ise 18. yüzyılda yazılmış bir metnin modern dünyanın gerektirdiği yeni hak tanımlarını kapsamasının imkansız olduğunu söyledi. ABD Anayasası’nın seyahat hakkını, masumiyet karinesini, gıda, eğitim ve sağlığa ulaşım hakkını tanımaması buna örnek olarak gösterildi. ABD Anayasası’nda buna karşılık silah taşıma hakkı korunuyor. ABD ile birlikte bu hakkı tanıyan diğer iki ülke Guatemala ve Meksika...
Metnin kısa ve eski olması, yeni maddelerin eklenmesinin zor olması da çekiciliğini azaltıyor. Uzmanlara göre ABD Anayasası dünyanın değiştirmesi en zor anayasal metni... NYT “Eskiden bu sıfat Yugoslavya’daydı ama o hikayenin sonu pek mutlu değil” yorumunu yapıyor. Sonuç olarak uzmanlar yeni bir metin hazırlanması gerektiğinde hemfikir. Yüksek Mahkeme Yargıcı Ruth Bader Ginsburg “2012 yılında bir anayasa yazacak olsam dönüp ABD Anayasası’na bakmazdım” derken Profesör Law “Piyasada daha yeni, seksi ve güçlü işletim sistemleri varken Windows 3.1’i kim istesin ki?” diyor.

19
Araştırmalara göre ülkeler ortalama 19 yılda bir anayasalarını değiştiriyor. ABD’nin kurucu liderlerinden Thomas Jefferson da “Anayasalar 19 yılın sonunda doğal olarak tükenirler. Dünya her zaman hareketli olan kuşağa aittir” demişti.

İdeal anayasa Kanada’da
Kanada Anayasası birçok anayasa hukuku uzmanı tarafından ‘anayasal güç’ olarak tanımlanıyor. Dünyada üzerinde birçok ülkeye ilham kaynağı olduğu belirtilen Anayasa’nın en kuvvetli yönlerinden biri 1982’de kabul edilen ‘Haklar ve Özgürlükler Şartnamesi’ni içermesi. Şartname kapsayıcı özelliğiyle 21. yüzyıl bireylerinin çoğu hakkını koruma altına alıyor. Kanada’da kadınlar ve engelli insanların fırsat eşitliği ve pozitif ayrımcılık koruma altında. Fakat pozitif ayrımcılık ‘mantıklı sınırlar‘ çerçevesinde ‘özgür ve demokratik bir toplumda’ uygulanabiliyor.