İran’la 10 yıl sonra nükleer anlaşma

İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri ABD, İngiltere, Fransa, Çin ve Rusya’nın yanı sıra Almanya arasında Cenevre’de yürütülen nükleer müzakereler, dört gün süren görüşmelerin ardından sonunda tarihi bir anlaşmayla tamamlandı. 10 yıldır dönem dönem kesilerek devam eden müzakereler sonucunda, pazar gününün ilk saatlerinde anlaşmaya varıldı. Böylece, 1979 yılındaki İslam Devrimi’nden 35 yıl sonra İran ve ABD ilk kez bir anlaşmanın tarafları oldu. Görüşmelerde AB Dış Politika Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton’ın yanı sıra dışişleri bakanları seviyesinde katılım gerçekleştirildi: ABD, İran, Rusya, Çin, Fransa, İngiltere ve Almanya’nın dışişleri bakanları John Kerry, Cevad Zarif, Sergey Lavrov, Wang Yi, Laurent Fabius, William Hague ve Guido Westerwelle yer alıyordu.
Uzlaşmaya varılan “geçici anlaşmaya” göre, altı ayı kapsayan ilk aşamada, İran’ın nükleer programını kısıtlaması sonucunda ülke ekonomisine 7 milyar dolar değerinde katkı yapacak yaptırımlar serbest bırakılacak. Bu sürede İran’a yeni yaptırım uygulanmayacak. Taraflar arasında güven tazelemek için kullanılacak altı ay sonunda İran “sözünü tutarsa” daha kapsamlı bir anlaşma imzalanacak. İran’ın geçici anlaşma maddelerine uymaması takdirinde ise uygulanan yaptırımların şiddeti artırılacak.
130 milyar dolar zarar
Tahminlere göre İran, nükleer programı yüzünden uygulanan yaptırımlar sebebiyle 2012’den beri 130 milyar dolar zarara uğradı. Bunun 105 milyar doları petrol satışlarında, 25 milyar doları ise bankacılık, ticaret ve sanayi sektörlerinde gerçekleşti.
Cenevre’de imzalanan anlaşmayla serbest bırakılacak 7 milyar dolarlık yaptırımların 4.2 milyar dolarını bankalarda dondurulan döviz rezervleri oluşturuyor. Hafifletilecek yaptırımlar arasında Türkiye’yi yakından ilgilendiren İran’a altın ve değerli maden satışının yanı sıra petrokimya ürünleri, uçak ve otomobil parçaları da var. Anlaşmanın ardından konuşan çıkan ABD Başkanı Barack Obama ‘daha güvenli bir dünyaya doğru yeni bir yol açıldı’ derken “Yaklaşık 10 yıl sonra ilk defa İran’ın nükleer programını durdurduk; böylelikle programın kilit unsurları etkisiz hale getirilecek” dedi.
‘Nükleer hakkı tanındı’
Haziran ayında yapılan seçimleri kazanmasının ardından Batı’ya verdiği uzlaşma mesajları ile anlaşmayı mümkün kılan İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, “Dünyanın büyük güçleri, İran’ın nükleer faaliyet hakkını artık resmen tanıdı” dedi. İran‘ın ruhani lideri Ayetullah Ali Hamaney de anlaşmayı “başarı” olarak nitelendirdi. Ancak İranlı ve Amerikalı yetkililerden uranyum zenginleştirme konusunda çelişkili açıklamalar geldi. ABD Dışişleri Bakanı Kerry’nin anlaşmanın İran’a uranyum zenginleştirme hakkı tanımadığı yönündeki açıklamalarına karşın İran Atom Enerjisi Ajansı Başkanı Ali Ekber Salihi, “İran uranyum zenginleştirmeye devam edecektir” ifadesini kullandı.

Uranyum yüzde 5’ten daha fazla zenginleşemeyecek

Taraflar arasında uzlaşmaya varılan anlaşmanın önemli maddeleri şöyle:
- İran, uranyumu yüzde 5’ten daha fazla zenginleştiremeyecek.
- Bugüne kadar yüzde 20 oranında zenginleştirdiği uranyum stoğunu azaltacak.
- İran’ın nükleer tesislerindeki denetimin kapsamı genişletilecek.
-Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) yetkililerine Natanz ve Fordo nükleer tesislerine her gün inceleme yapma imkanı verilecek.
- Plütonyum reaktörü Arak’ın faaliyetleri durdurulacak.
- Arak reaktörünün tasarımına dair bilgi verilecek.
- Yeni santrifüjler kurulmayacak.
- Yeni uranyum zenginleştirme tesisleri inşa edilmeyecek.
- Bunun karşılığında Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri ABD, İngiltere, Fransa, Çin ve Rusya’nın yanı sıra Almanya altı ay boyunca yeni yaptırımlar uygulamayacak.
- 7 milyar dolarlık yaptırım serbest bırakılacak.
- İran’ın halihazırdaki seviyesinde petrol satışına izin verilecek.
- İran’daki bazı havayolları için güvenlikle bağlantılı onarımlara ve denetimlere izin verilecek.
-Yabancı ülkelerde okuyan İranlı öğrencilerin eğitim masrafları için harcanacak 400 milyon dolar değerindeki hükümet yardımına izin verilecek.

Netanyahu: Tarihi bir hata

Nükleer müzakerelere en başından beri karşı olan İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu, anlaşmayı “tarihi bir hata” olarak nitelendirdi: “Bugün dünya çok daha tehlikeli bir yer haline geldi. Çünkü dünyanın en tehlikeli rejimi en tehlikeli silahını elde etmeye yakınlaştı. İsrail bu anlaşmanın hükümlerine bağlı değildir. İsrail’in her türlü tehdit karşısında kendini savunma hakkı vardır.” İsrail Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanı Naftali Bennett de anlaşmaya sert tepki vererek, “5 yıl içinde New York ya da Madrid’de nükleer bir saldırı olursa sorumlusu bu sabah (dün sabah) imzalanan anlaşmadır” ifadesini kullandı. Anlaşmaya karşı çıkan bir diğer ülke ise Suudi Arabistan. Amerikan televizyonu CNN’e konuşan ve ismini vermek istemeyen bir Suudi yetkili pazar günü “Suudi hükümeti bu müzakerelerden ötürü çok endişeli ve anlaşma ihtimalinden memnun değil” dedi.

5 SORUDA İRAN NÜKLEER PROGRAMI

İran’ın nükleer programı ne zaman başladı?

ABD ve İran 1957’de beraber bir nükleer program başlattı. Şah yönetimindeki İran 1970’lerde ABD desteğiyle nükleer programını geliştirdi, 1979’daki İslam devrimin ardından ise ABD, İran’ın nükleer programına desteğini çekti.

Nükleer programa sahip tek ülke İran mı?

ABD, Rusya, İngiltere, Fransa, Çin, Hindistan, Pakistan ve Kuzey Kore’nin de nükleer programının olduğu biliniyor. İsrail’in de nükleer programının olduğu tahmin ediliyor, ancak bu konuda resmi bir açıklama hiçbir zaman yapılmadı.

Uranyum zenginleştirme neden % 5’te tutuluyor?

İran nükleer programını barışçıl amaçlarla enerji elde etmek için geliştirdiğini söylüyor. Nükleer enerji reaktörleri için yüzde 5 oranında zenginleştirilmiş uranyum yeterli. Bu nedenle İran’ın yüzde 20 oranında zenginleştirmesi şüphe yaratıyor.

Yaptırımlar ne zaman uygulanmaya başlandı?

Yedi yıl önce BM Güvenlik Konseyi, İran nükleer programını askıya almadığı için yaptırımları devreye soktu. Yaptırımlar ardından silah ticareti, petrol satışı, finansal kurumlar ve merkez bankasını da kapsadı.

Hangi kurum ve ülkeler yaptırım uyguluyor?

ABD, BM, Avrupa Birliği, Japonya, Güney Kore yaptırım uyguluyor. İngiltere ve Kanada mali kurumlarının İran ile iş yapmasını yasaklıyor. Türkiye, Kanada, Çin, Hindistan, Japonya, Güney Afrika ve Singapur ise yaptırımlar nedeniyle İran’dan petrol alımını azaltımıştı.