Alevilik nasıl evriliyor?

Türkiye'nin bugün iki önemli sorunu, yani politik İslam ile ayrılıkçı Kürt milliyetçiliği, bir başka ve önemli toplumsal gelişmeyle, yani Aleviliğin yeniden canlanma süreciyle bazı noktalarda çelişkili, hatta tehlikeli bir şekilde kesişiyor.
İsveç Araştırma Enstitüsü'nün düzenlediği "Alevilik Konferansı" nda dinlediğim bir çok bilim adamı ve araştırmacı, son yıllarda Alevi kimliğinde yaşanan yeniden doğuş ve politikleşme eğiliminin büyük ölçüde radikal İslamcılığın yükselişine bir tepki olduğu konusunda hemfikirdi. Keskinleşen milliyetçiliklerin de Türk ve Kürt kökenli Aleviler arasında ciddi bir gerilim yarattığı konusunda da görüş birliği vardı.
Aleviliğin dini azınlık ve kültür olarak kendi içinde geçirdiği sosyolojik evrim ise, konferansın ana ekseniydi.
Aleviliğin tarihsel olarak kent kültürüne ve devletle ilişkiye daha yatkın olan Bektaşilik kolundan farklı olarak, tamamen kırsal kökenli ve esas inanç geleneğinin, Türkiye'deki hızlı kentleşmeyle geçirdiği çeşitlenme, çözülme ve şimdi yeniden toparlanma süreci ele alındı.
Ancak, bu toparlanmanın nasıl bir biçim alacağı konusunda, bugün Aleviler arasında ne kadar derin görüş ayrılıkları olduğu da bütün çıplaklığıyla ortaya çıktı.
Türkiye Aleviliği muazzam bir dönüşüm yaşıyor. Bu dönüşümün adeta anatomisini çıkartması açısından İstanbul'daki konferans son derece önemliydi ve bildirilerin bir yıl içinde kitap halinde yayınlanması tasarısı gerçekten önemli bir katkı olacak.
Bu bağlamda, Aleviliğin artık tamamen dini boyutuyla modernleşmesini, bireyleşen kent insanına hitap edecek dayanışmacı, ama heterodoks bir İslam mezhebi olarak evrilmesini savunanlarla, eski "solcu" geleneğin uzantısı olarak bir laikleşme ve demokratikleşme mücadelesini üstlenmesini, hatta sosyalist düşüncenin yerini almasını savunanlar arasında, kuşak farkını da içeren bir bölünme olduğu gayet açık. Üstelik bu iki ana eğilimin içinde de, farklı bölünmeler sözkonusu.
Mesela Aleviliğin dini kimlik olarak kendini kabul ettirme stratejisi açısından, bugün Türkiye Cumhuriyeti devletinin laiklik uygulamasında bir çelişki yaşandığı, devletin tamamen "Sünni devlet" görünümünde olduğu, konferanstaki bilim adamlarının birleştiği bir noktaydı. Ancak buna karşı tavır konusunda görüş ayrılıkları vardı.
Akdeniz Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Fuat Bozkurt, "Aleviliğin eritilmesi" dediği tavıra karşı hem okullardan zorunlu din dersinin kaldırılmasını ve Aleviliğin de seçmeli ders olarak okutulmasını, hem de Anadolu'daki Alevi köylerine cami yaptırılmasının engellenmesini talep etti.
Buna karşın, özellikle Sivas yöresindeki Alevi köylerinde uzun süre araştırma yapan ve halen University of Wales / Galler Üniversitesi öğretim üyesi olan sosyal antropolog David Shankland, İslam'ın her iki tarzını birarada yaşamayı benimsemiş bir çok Alevi köyü gezdiğini, Sünni ortama uyum gösteren Alevilerin aynı zamanda kendi inançlarını da sürdürdüklerini söyledi.
Entellektüellerin katı ayrımlarla ortaya çıkarak, bu tip birarada yaşama mekanizmalarını tahrip etmek konusunda çok dikkatli davranması gerektiğini söyledi. Ancak, uzmanların gözlemlerine göre, Türkiye'nin birçok yöresindeki Alevi köylerinde bugün cem ayinlerinin neredeyse yokolduğu da bir gerçek.
Paris'teki Şark Dilleri ve Uygarlıkları Enstitüsü, INALCO 'da öğretim üyesi olan tarihçi Prof. Dr. Faruk Bilici de, Alevilerin "Sünni devlet" ve Diyanet İşleri Başkanlığı kıskacında, eritilme yahut "ehlileştirme" stratejilerine karşı savunmada ne kadar bölünmüş ve teoloji açısından çelişkili bir noktada olduklarını vurguluyordu:
"Alevilerin kendi öğretilerini devlet kurumlarında devam ettirmeleri şimdilik imkansız gibi görünüyor; bu konuda devlete karşı güvensizlik içindeler."
Bilici, Çorum 'da yaptığı araştırmalara da dayanarak, cami yapımı ve imam tayini gibi merkezi uygulamaların birçok yerde ters tepki yarattığını, İlahiyat Fakültesi çıkışlı din dersi öğretmenlerinin "resmi İslam" ı öğretmede ısrar etmelerinin Alevi gençleri kimlik arayışına ittiğini belirtiyor.
Bu gözlemleri doğrulayan David Shankland de, gezdiği Alevi köylerinde dini doktrin açısından bir karmaşa yaşandığını ve sonuçta bazı gençlerin tümden dine sırt çevirdiğini aktardı.
Sadece dev