Yeşilin 50 tonu

Yer gök çay. Rize civarında ufak bir tur, çay yetiştirmenin zorlu macerasına tanık olmaya yetiyor. Burada hayatı çayla kesişmeyen insan, çay dikilmemiş toprak parçası yoktur herhalde. Oysa Rize’de ilk çay fabrikası topu topu 75 yıl önce kurulmuş

Rize Belediyesi himayesinde Gökmen Sözen tarafından düzenlenen GastroRize günleri için Rize’deydik. Rize’nin tepelerinde insan yeşil renge doyuyor o kesin. Yeşilin görülebilecek her tonu burada sanki. Bunun sebebi çay! Onca yeşilin arasında açıkta tek bir toprak parçası kalmamacasına çay ekilmiş. Topak topak çay çalıları en dik yamaçları bile kaplamış. Rize tepelerinin çaydan önce nasıl olduğunu hayal etmek bile zor. Oysa Rize’de ilk çay fabrikası topu topu 75 yıl önce 1946 yılında kurulmuş. İlk fidanların dikimi ise sadece bir asır öncesine dayanıyor. Ondan önce Rizeli ne çay bilirmiş ne çay dikermiş.

Ormanda bir laf vardır; “Ayının yediğini yiyeceksin, yemediğini yemeyeceksin” diye. Ayı ağzının tadını bilir, yabani meyvelerin, armudun en iyisini bilir, zehirli olana gitmez. Çay ekimi bölgede ilk kez yaygınlaştırılmaya çalışıldığı sıralar bu yeni bitki öyle hemen kabul görmemiş. Ayının bile yemediği, karalahana gibi dolmaya sarmaya gelmeyen, şöyle güzel bir soğanlı kavurması, fasulye gibi turşusu kurulamayacak bir şeyi niye eksinler ki diye düşünülmüş. İkna süreci uzun ve zorlu olmuş.

Evliya Çelebi bile bilmezmiş

Çayın geçmişine hızlıca bir bakmak gerek. Koskoca Osmanlı tarihinde topu topu üç adet çay risalesi var, onlar da ilaç niyetine sağlık açısından yazılmış. Evliya Çelebi bile pek çay bilmezmiş, bir kere bir Kürt beyinin Melek Ahmet Bey onuruna verdiği şölende içmiş ve ilginç bulmuş. Osmanlı tarihçisi Soraiya Faroqhi çay tüketiminin ancak daha geç dönemlerde Rus, İran ve Azeri kültürleriyle yakın teması olan yerlerde görüldüğünü söyler. Osmanlı geç döneminde Bursa’da çay üretimi denense de tam bir başarı elde edilemez.

Çay, Cumhuriyet ile yeşerdi

Çayın öyküsü, Cumhuriyet’in kuruluşu ile paralel. Cumhuriyet’in ilanından önce İzmir’de toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde alınan karar nettir: Tam bağımsızlığın yolu ekonomik bağımsızlıktan geçer! Kendi yiyeceğimizi kendimiz yetiştirmek, temel ihtiyaçlarımızı kendimiz üretmek zorundayız. Bunu takiben kahve alternatifi bir içecek aranır. 1924 tarihli 407 no.lu kanun Rize Vilayeti ve Borçka kazasında fındık, portakal, limon, mandalina, çay yetiştirilmesi hakkında olacaktır. 1938 yılında Ziraat Vekâleti Çay Organizatörlüğüne getirilen Zihni Derin, Batum ve çevresinde Ruslar tarafından kurulmuş çay bahçelerini inceler. En büyük destekçisi ise 1938’de Rize Çay ve Fidanlıkları teşkilatına tayin edilen Asım Zihnioğlu olacaktır. Zihnioğlu çay plantasyonlarını gözlemek için Hindistan, Sri-Lanka gibi ülkelere gönderilir. 1940 yılında ilk kapsamlı Çay Kanunu çıkar. Zihnioğlu, iki yabancı uzmanın danışmanlığında, 1946’da ilk çay fabrikasının kuruluşunda görev alır. 1950 yılına gelindiğinde çay tüketimi üç yılda üçe katlanmıştır. 1950’li, 60’lı yıllara gelindiğinde ise çay Rize ile özdeşleşen bir hale gelir. Neredeyse millî içeceğimiz olan çayın hikâyesi bu kadar taze, bugün ise Rize yeni çay tatlarına açık. Gerek Çaymer, gerek ufak üreticiler olsun, yeşil çaydan, matcha ve beyaz çaya uzanan farklı denemeler yapıyor. Pek yakında Rize’de yeşilin 50 tonu gibi çayın 50 tadından bahsedebileceğiz. Yakında Myanmar usulü laphet gibi çayın turşusunu da kurarlarsa hiç şaşmayalım.

GastroRize

Rize Belediye Başkanı Rahmi Metin eğitimci kökenli. Dolayısıyla bilgiye çok önem veriyor, her konuya hâkim olduğu gibi etraflıca anlatmayı seviyor. GastroRize organizasyonu sayesinde Rize’ye özellikle Karadeniz ülkelerinden turizm akışı sağlamayı, yerel lezzetlerin ve Rize ürünlerinin tanınmasını, yöresel yemek kültürünün dünya gastronomisinde yer sahibi olmasının amaçladıklarını söylüyor. Elbette bu yıl mart ayında Coğrafi İşaret alan Rize çayını dünyaca tanınır hale getirmek de hedefler arasında.

Coğrafi İşaret almış Rize lezzetleri:

Anzer balı

Derepazarı pidesi

Rize baston ekmek

Rize enişte lokumu

Rize kavurması

Rize muhlaması

Rize pepeçurası

Rize simidi

Çayeli kuru fasulye yemeği