İşin içine nükleer tesis başta olmak üzere stratejik konular girince tonu 1.5 milyon dolara kadar çıkabiliyor. Bor karbür nükleer reaktörlerde kontrol çubuğu ve absorpsiyon bilyası olarak büyük bir işlev görüyor. Dünyanın en kaliteli boruna sahip Türkiye bor karbürü işlemeye yönelik tesis de yapacak. Başka bir ülkede bor olmasa, dünyanın bor ihtiyacını Türkiye’nin 1000 yıl karşılayacak rezerve sahip olduğu düşünülünce ortaya ilginç bir hikâye çıkıyor.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez ile bor madenini ve gelişim serüvenini konuştuk. Gelin bor madeninin 150 dolardan 1.5 milyon dolara nasıl dönüşebileceğini Bakan Dönmez’den dinleyelim:
Bor nasıl bir maden, önemi neden kaynaklanıyor?
Bor, çok çeşitli bileşik yapma kapasitesine ve nötronları absorbe etme özelliğine sahip olmasından sanayinin vazgeçilmez hammaddelerinden. Dünyada stratejik öneme sahip olan bor, savunmadan cam sektörüne, seramikten tarıma ve temizlik ürünlerine çok çeşitli alanlarda kullanılıyor.
Dünyada 4.5 milyar ton bor rezervi var. Bu rezervin 3.3 milyar tonu Türkiye’de. Yani yaklaşık yüzde 73’ü. Geri kalan 1.2 milyar tonu rakip ülkelerde. ABD’nin rezervi yüzde 6, Rusya yüzde 8, Çin, Şili, Peru, Arjantin yüzde 3. Türkiye’de Eskişehir, Kütahya ve Balıkesir’de çıkıyor. Peki, yıllık bor tüketimi dünyada ne kadar? 4 milyon ton civarında. Bu hesaba göre dünyada hiç bor olmasa, bir tek bizde olsa, dünyanın bor ihtiyacını 1000 yıl biz veririz.
Rezerv, üretim ve satışta ‘dünya bor lideri’yiz. Dünya bor sektöründeki talebin yaklaşık yüzde 56’sı Türkiye, yüzde 28’i Amerika olmak üzere 2 ana üretici tarafından karşılanıyor. Ayrıca, Rusya, Çin, Şili ve Arjantin gibi ülkeler de belirli paya sahip. Dünya bor üretim kapasitesi yaklaşık 5.7 milyon ton, üretim potansiyeli tüketimden çok fazla. Bizim tek başımıza yaklaşık, 2.8 milyon ton üretim kapasitemiz var.
Bor dünyada hangi alanlarda kullanılıyor?
Bor çok fazla alanda kullanılıyor. Başlıca cam, seramik ve tarım sektörlerini de sayabiliriz. Dünya bor ürünleri tüketiminin yüzde 48’i cam, yüzde 15’i tarım, yüzde 15’i seramik-frit, yüzde 3’ü deterjan-temizlik sektörlerinde. Bor ürünlerinin bu sektörlerdeki kullanımı; cam ve seramik üretim prosesi ve ürün kalitesinde iyileştirirken, tarımda da gelecekte kullanımı daha da artacak. Bor ürünleri tarımda da mikrobesleyici olarak kullanılmakta, hem ürün kalitesini hem de üretim rekoltesini artırıyor. Sağlık sektöründe de bor ürünlerinin kullanımı her geçen gün artıyor.
Gelelim stratejik tarafına. Bora geleceğin madeni deniyor...
Özellikle savunma sanayi için önemli olan ve ileri teknolojili nihai ürünlerin üretilmesi için önemli girdilerden olan bor karbürün ülkemizde üretilmesine yönelik çalışmaları başlattık. Kaliteli bir ürün üretmek isteyen Türkiye’nin borunu almak durumunda. Bu stratejik dönüşümle, bor madenindeki kolemanitteki katma değer, borik asit gibi rafine ürünlerde 3 katına, bor karbür gibi ürünlerde 150 katına, bu ürünlerin kullanıldığı zırh yapımı ve nükleer gibi sektörlerde ise 500 hatta 2 bin katına çıkarılabilmektedir.
Ayrıca, borun nötron tutucu özelliği nedeniyle nükleer santrallerde reaksiyon düzenleyici olarak kullanılıyor. Bu da bir teknoloji yani bordan elde edilen katma değer 150 dolardan 1.5 milyon dolara çıkabiliyor.
Bor karbür ile ilgili bizim ne projemiz var?
Bor karbür, elmas ve bor nitrürden sonra en sert malzeme. Yapacağımız yatırım ile ilk etapta bor karbür tozunu üreteceğiz. Bu ürün kalitesine göre tonu 20 - 30 bin dolar arası satılıyor.
Bundan helikopter koltuğunun zırhı yapılıyor. Yani savunma sanayi için önemli. Tankı zırhlayabilirsiniz. Çelikten iki kat dayanıklı 3 kat daha hafif. Tankı korumak için 10 ton çelik kullanacağına 3 ton bu malzemeyi kullanıyorsun. Hafif olması nedeniyle zırhlı araç daha uzun mesafeye gidiyor ve hareket kabiliyeti artıyor. Bunun tonu ise 350 bin dolar. Çelik ile 10 kiloya zırhladığınız bir kişiyi bor karbür kullandığınızda 3 kiloyla zırhlıyorsunuz.
Temizlik ürünleriyle boru kullanmaya başladık, ekonomiye katkısı ne olacak?
Boron temizlik ürünlerinin pazar payı 2019’da yüzde 8’in üstüne çıktı. Boron bulaşık ürünlerinde yaklaşık 500 bin adet ürün satışına ulaştık. 2019’da boron ürünlerinde toplam satışı ise 9 milyon adeti buldu. Satıştaki ciromuz bizim yaklaşık 150 milyon lira. Ama vatandaşın cebine katkımız 800 milyon lira. Bir de sağlık katkımız var. Biz bu ürünü temizlikte neden kullanıyoruz? Borun anti bakteriyel, anti viral, anti fungal, anti alerjik özelliği var.
Eti Maden Genel Müdürü Serkan Keleşer ise borun işleme, üretme ve atıkların değerlendirmesini, teknik detaylarını ve püf noktalarını şöyle anlattı:
Borun atıkları nasıl değerlendiriliyor?
Bor madeninden rafine bor üretimi sırasında ortaya çıkan sıvı ve katı atıkları uygun koşullarda depoluyoruz. Bor yatakları belli oranlarda lityum içermekte olup, bugüne kadar lityum varlığı geleneksel üretim teknolojileri ile ekonomik olmadığından değerlendirilememişti. Ancak, Eti Maden tarafından ülkemiz için kritik öneme sahip lityum ile ilgili 3 yıldır çalışmalar yürütülmüş ve sıvı atığın içindeki lityumu geri kazanma teknolojisi geliştirilmiştir.
İlk etapta yıllık 10 ton lityum üretim kapasitesine sahip pilot tesisi devreye aldık. Bu tesiste, atıklardaki bor ve lityum alınarak lityum karbonat ve satılabilir bor ürünleri üretimi gerçekleştirilecek. İleride kurulacak 600 ton/yıl kapasiteli tesis ile de, yerli otomobilimizin (TOGG) pillerinde kullanılacak lityum ihtiyacını karşılayabilecek potansiyele ulaşmayı ve lityum ithalatını sona erdirmeyi hedefliyoruz. Ayrıca, atıkların 10’da 9’undan da kurtuluyorsunuz. Şöyle ki yatırımla birlikte atığın içinden ekonomik değeri olan lityumla birlikte, satılabilir boraks deka ve saf su olmak üzere 3 ürün elde ediyoruz. Sıvı atık barajına gerek de kalmıyor eskisi kadar.
Bu tesisle 2.7 milyon ton cevher yıllık işliyoruz. Sıvı atık 433 bin ton çıkıyor. Tesisle birlikte 600 ton lityum, 45 bin ton boraks deka ve 340 bin ton saf su elde ediyorsunuz. 433 bin ton atık, 47 bin ton sıvı ve 500 ton katı olmak üzere toplamda 48 bin ton atığa dönüşüyor. Ekonomisine gelirsek lityum 600 ton, ortalama 20 bin dolardan 12 milyon dolar. 45 bin ton boraks deka 20 milyon dolar. Toplam kazanç 32 milyon dolar. 1.5 milyon dolarlık her yıl atık barajı yapmıyorsun. Yani yıllık 33.5 milyon dolarlık atık getirisi oluyor. Tesisi kurunca 3-4 yılda kendini amorti edecek.
