Kaşgarlı Mahmut Amca

Kaşgarlı Mahmut ilk Türk dil bilginimizdir. Ünlü eseri Divanü Lügat-it-Türk’te onun ilk sözlük kitabı. Bu kitap aynı zamanda Türkçemizin de ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmut bu sözlüğü ,Türkçe sözcüklerin karşısında Arapça anlamlarını yazarak Türkçe’nin Arapça’dan daha güçlü ve kapsamlı bir dil olduğunu anlatmak için hazırlamıştır. Yani bir anlamda, bu Türkçe’den Arapça’ya bir sözlüktür.
* * *
Kaşgarlı Mahmut sözlüğünü 1072 yılında yazmaya başlamış ve 1074 yılında, iki yıl gibi kısa bir sürede de bitirmiştir. Eserin kendi el yazması olan ilk kopyasını da Bağdat’ta, Abbasi Halifesi Billah’a vermiştir. Bugün elimizde bulunan elyazması kitap, Kaşgarlı Mahmut’un kendi el yazması değildir. Onun ölümünden 192 yıl sonra, Şamlı Mehmet adında bir hattat tarafından aslından çoğaltılmış tek kopyadır. Tabi Türkçemizin de en değerli, el yazması ürünlerinden biri.
* * *
Sözlükte 7,500’ün üzerinde Türkçe sözcük vardır.
Sözlük ilk kez Sadrazam Talat Paşa’nın emriyle, 1915 yılında elde bulunan tek kopyayı korumak amacıyla tıpkı basımı yapılarak, öğretmen Rıfat Efe’nin denetiminde çoğaltılmıştır. Daha sonra yarıda kalmış çeviriler de toplanarak Türk Dili’ne büyük emekleri geçmiş, dil bilimci Besim Atalay tarafından günümüz Türkçesine çevrilip dört ciltte toplanmıştır.
* * *
Bu gün TDK’nın bastığı benim elimdeki kitap iki bölümden oluşuyor. Birinci bölümde önsözün yanısıra, Türk Dili’nin özellikleri, dil bilgisi kuralları yer alıyor. Ayrıca yine bu bölümde Kaşgarlı Mahmut’un bu sözlüğü nasıl hazırladığı, bilgileri nasıl topladığıyla ilgili bilgiler veriliyor. Kitabın ikinci bölümündeyse, Türkçe sözcüklerin karşısında Arapça anlamlarının açıklandığı sayfalar var. Sözlüğün en önemli özelliklerinden biri de sözlü edebiyat ürünlerinin, dilden dile anlatıla gelen yazılı hiçbir kaynağın bulunmadığı bir dönemde insanlar arasında söylenen ağıtların, şiirlerin, atasözlerinin, düzyazı örneklerinin bu bölümde yer almış olması. Örneğin Alp Er Tunga adlı ünlü bir destan kahramanımızın varlığını bu kitapla öğreniyoruz. İşte bu yüzden de bu kitap kültürümüze ve tarihimize ışık tutması, sözlü anlatımın eserlerini günümüze taşınması açısından da önemli bir başyapıt özelliğine sahip.
* * *
Kaşgarlı Mahmut sözlükte de yazdığı gibi 1025 yılında Kaşgar’da doğmuş. 1071-1077 yılları arasında da Bağdat’ta bulunmuş. Gezip gördüğü yerlere bakılırsa yaşamını Türk boyları arasında yaptığı araştırma ve gezilerle geçirmiş. Daha sonra da memleketi Doğu Türkistan’a dönüp adını aldığı Kaşgar kentinde 1090 yılında ölmüştür. Mezarı 1983 yılında Kaşgar kentine 35 km. uzaklıktaki Azak köyünde bulunmuştur.
* * *
Şimdi gelelim bu sözlüğün başka bir ilginç yanına. Dünya üzerinde tek kopyası olan bir eserin kültürümüzden tam kopmak üzereyken rastlantı sonucu ona sahip çıkan insanlar tarafından nasıl bulunduğuna:
1910 yılında İstanbulda "Sahaflar Çarşı"sında, dönemin soylu ailelerinden bir kadın kitapçı Burhan Bey’e gelerek, bir el yazması kitap satmak ister. Burhan Bey’de kitabı alıp doğruca Milli Eğitim Müdürlüğü’ne götürür. Kitabın değerli bir yapıt olduğunu ve sahibinin otuz sarı lira istediğini söyler. Milli Eğitim yetkilileri "Ne olduğu belirsiz bir kitaba avuç dolusu para vermeyeceklerini" söyleyerek, Burhan Bey’i uğurlarlar. Kitapçı Burhan Bey bu işten vazgeçmez ve kitabı bu kez Fatih Millet Kütüphanesinin kurucusu ve ilk müdürü olan Ali Emiri Bey’e götürür. Ali Emiri Bey eseri inceledikten sonra, kitapçıyı kütüphaneye kilitleyerek hemen dışarıya fırlar ve tanıdık tanımadık herkesten para toplamaya başlar. Sonunda borçlanarak da olsa parayı denkleştirir ve kitabı önce kültürümüze sonra da Fatih Millet Kütüphanesine kazandırır.
* * *
Bu kadar değerli bir kitabı dilimize kazandıranları sevgiyle anarken, Türk Dil Kurumunun değerli editörlerinin, dil ustalarının ve çevirmeninin kendi ustalarına karşı nasıl bu kadar özverisiz davranıp, kitabın üzerine yazarı Kaşgarlı Mahmut’un adını yazmamalarının, nedeninı de bir türlü anlamış değilim. Kitabın üzerinde çevirmenin adı var ama ne kapağında ne de giriş sayfasında yazarın adı yok. İlginç...

Meraklısına not: Kaşgarlı Mahmut kitabında bir başka kitabının daha olduğundan söz ediyor. Ama ne yazıkki bu kitap bu güne kadar halen bulunamamıştır.