Genç Türkiye'nin belgecisi

Yasemin Bay

Cumhuriyetin kuruluş yıllarında çektiği fotoğraflarla genç Türkiye'yi belgeleyen Avusturyalı ünlü fotoğrafçı Othmar Pferschy'nin arşivinden önemli bir seçki, İstanbul Modern'de sergileniyor. "Cumhuriyet'in Işığında: Othmar Pferschy Fotoğrafları" başlıklı sergide Pferschy'nin 160 fotoğrafı yer alıyor. Pferschy'nin Alanya'da yaşayan kızı Astrid von Schell, babasının 1714 adet negatif ve 1293 adet basılmış fotoğraftan oluşan koleksiyonunu geçen yıl İstanbul Modern Sanatlar Müzesi'ne bağışlamıştı. Sergi, bu bağışlanan arşivden özel bir seçkiyi sunuyor.

Tör'den gelen teklif
Türkiye'nin değişen yüzünü belgeleyen Pferschy, 1926'da sadece birkaç haftalığına tatil için geldiği İstanbul'a yerleşti. Fotoğrafla ilgilenen Pferschy, Pera'nın tanınmış fotoğrafçılarından Foto Français'nin sahibi Jean Weinberg'in yanında çalışmaya başladı. 1931'de Beyoğlu'nda ilk stüdyosunu açtı. 1932'de Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde 2007 sayılı yasanın kabulüyle, Pferschy gibi Türk vatandaşı olmayanların fotoğrafçılığın da içinde bulunduğu bazı mesleklerde çalışmaları yasaklandı. Bu durum karşısında Kahire'ye yerleşmeye karar veren Pferschy, dönemin Matbuat Umum Müdürü Vedat Nedim Tör'den bir teklif aldı.

Tör, değişen Türkiye'nin yeni ve çağdaş yüzünü tüm dünyaya göstermek istiyordu. Fakat Türkiye'nin güzelliklerini gösterecek fotoğraflara ihtiyaç vardı. Tör, genç fotoğrafçıya hemen reddedilemeyecek bir teklif sundu. Pferschy, artık Türkiye'nin uzman fotoğrafçısıydı. 1935'ten 1940'a kadar Dahiliye Vekâleti Umum Müdürlüğü tarafından Türkiye'nin değişen ve gelişen yüzünü dünyaya tanıtması için görevlendirildi.

Tehdit mektubu
Pferschy'nin fotoğrafları; baskısı Münih'te Türkçe, Fransızca, İngilizce ve Almanca açıklamalarla yapılan 1936 tarihli "Fotoğrafla Türkiye" adlı albümde, La Turquie Kemaliste dergisinin pek çok sayısında, pullarda, kartpostallarda, paralarda kullanıldı. 1940'ta görevinden ayrılıp Avusturya askeri olarak II. Dünya Savaşı'nda askeri fotoğrafçılık yaptı.

1947'de İstanbul'a geri döndü. 1947'de Türk vatandaşı olmak için başvuruda bulundu. Rum asıllı bir Türk vatandaşıyla evli, üstelik iki oğlu ve bir kızı da Türk vatandaşı olan Pferschy'nin başvurusu ne yazık ki kabul edilmedi. Oysa ki oğlu Ralph, 3 yıl denizci olarak Heybeliada'da, Walter ise 2 yıl Ankara'da askerlik yapmıştı.

1955'te Ankaralı meslektaşlarından tehdit mektubu aldı Pferschy. Ardından yine 2007 sayılı yasa öne sürülerek iki meslektaşı tarafından ihbar edildi. Pferschy'nin çalışma izni iptal edildi, ticari fotoğraf çekmesi yasaklandı. İleri gelenlerin devreye girmesiyle yalnızca İstanbul'da çalışmasına izin verildi.

14 Mayıs'a kadar izlenebilir
Yıllarca karış karış dolaştığı Anadolu'da fotoğraf çekmesi yasaklandı. Tüm bunların sonunda 1969'da Türkiye'yi terk etmek zorunda kaldı. 1984'te Münih'te ölünceye dek çok istemesine rağmen Türk vatandaşlığına geçemedi. Modern manzara fotoğrafçılığını başlatan, Türkiye'nin 42 yılını belgeleyen Pferschy'ye saygı duruşu niteliği taşıyan sergi 14 Mayıs'a kadar izlenebilir.

'Eğer yine Ankara'ya el atarsanız...'
Pferschy'e gönderilen tehdit mektubundan...
"Evvela şunu söyleyelim ki bilhassa yeni hükümet sizin gibi olanlar üzerinde büyük hassaslıkla durmaktadır. Bu vaziyete göre sizin de yerinizde doğru dürüst çalışmanız icap etmektedir. Halbuki siz İstanbul sınırları dışına çıkıyor veya işlerinizle şehirler aşırı faaliyette bulunuyorsunuz. Böylece de bütün diğer zararlarınızdan gayrı bir de fotoğrafçıların kazancına mani oluyorsunuz. (...) Eğer bu yıl da Ankara'ya el atarsanız buradaki fotoğrafçılar vesikalarla Emniyet Umum Müdürlüğü ve Hükümet'te bu işlerle alakalı olanlar nezdinde teşebbüste bulunacak ve sizi Türkiye'de kalamayacak vaziyete düşüreceklerdir."