Vehbi Koç'un "zar zor" yaktığı ışık sönüyor

Amerikalılarla Türkiye'de bir ampul fabrikası kurmak Vehbi Koç'un en büyük hayali idi. Bunu "zar zor" başardı. General Electric firması ile ortak oldu. General Electric, harp sonrası Türkiye'de en önemli yabancı sermaye yatırımını yaptı. Türkiye'nin yabancı sermayeli ilk ciddi sanayi kuruluşu olan General Electric ampul fabrikası 30 Nisan'da kapanıyor.
Vehbi Koç'un "Hayat Hikayem" başlığını taşıyan hatıralarını tekrar okudum. Kitabın 75'inci sayfasında ilk New York seyahatini ve bu seyahatte General Electric'e Türkiye'de fabrika kurdurmak için çabalarını anlatıyor:
"General Electric firması adeta bir hükümet gibiydi. Türkiye işlerine bakan müdürden başlayarak her kademede müdürlere derdimi anlattım. İş, genel müdür ve idare meclisi başkanı olan Mr. Reed'de bitiyordu. Bana 45 dakika randevu verdi. İngilizce bilmediğimden tercüme dolayısıyla iki misli zaman kayboluyordu. Mr. Reed ahret soruları sordu. 34 dakika o konuştu, 11 dakika ben konuştum. Derdimi anlatamadan 45 dakika bitti. Saatine baktı. 'Gidin' demekti. Bir randevu daha rica ettim. Bir hafta sonra 45 dakikalık bir randevu daha verdi. Bu ikinci gidişimde Türkiye'de General Electric ampul fabrikası kurulmasını kabul etti. Böylece memlekette Amerikan sermayesi ile ilk fabrika kuruldu."
İşte kapanacak General Electric ampul fabrikası Vehbi Koç'un zar zor kurdurduğu bu fabrikadır.
Ampul denilen şey 3 ana bölümden ibarettir. Cam tüp. Tüpün altında "dip" diye adlandırılan burgulu metal bölüm ve de içinde kızararak ışık veren ve de "flaman" diye adlandırılan tel.
General Electric fabrikasının 30 bin adet normal ampul (buna enkandesan ampul deniliyor) üretim kapasitesi vardı. Normal ampul yanında floresan, cıva buharlı ampul de üretebiliyordu. Dip ve cam tüp üretim tesislerine de sahipti.
Kapanmasının tek sebebi, makinelerini yenileyememesidir. Türkiye'deki rakipleri tek makinede, 2 kişi ile saatte 4 bin ampul üretirken, General Electric hala 7 kişi ile saatte bin iki yüz ampul üretebilen makineleri kullanıyordu.
Ampul işine giren Toprak Holding, yanlış teknoloji ve makine seçimi nedeniyle başarılı olamadı. Fabrikasını kapattı. Philips ve Tekfen ortaklığı ile cam tüp ve floresan ampul üretmek üzere kurulan Bastaş kapandı.
Tekfen, Levent'teki ampul fabrikasını Gebze'ye taşıdı. Floresandan vazgeçti. Yılda 40 bin normal ampul üretiyor. Philips de floresan üretimini durdurdu. Yılda 30 bin normal ampul üretiyor.
Hem Philips, hem Tekfen normal ampulde kullanılan dip'i, flamanı ve cam tüpü dışarıdan ithal edip, Türkiye'de bir araya getiriyor.
Bir uzman yaptıkları işi şöyle karikatürize ediyor: "- Türkiye'de ampul yapanlar her şeyi dışarıdan getirir. Makine ile cam tüpün içine hava basıp tüpü şişirir. Tüpün içine flaman telini, poposuna dip'i takar. Ampulün içine giren bir tek hava Türk malıdır. Sonuçta o da makine ile boşaltılır."
Türkiye'de yılda 120 milyon adet normal ampul, 26 milyon adet düz ve simit floresan kullanılıyor.
Türkiye'de üretimi durduran General Electric bundan böyle Macaristan'daki fabrikasından Türkiye'ye ampul getirecek. Philips, Avrupa'daki fabrikalarından ithalat yapıyor.
Bir yandan yabancı sermaye gelsin diye çırpınıyoruz... Öte yandan yabancı sermaye, hem de ilk gelen Amerikan sermayesi ülkeyi terk ediyor... "N'oluyor, neden böyle oluyor?" diye dertlenen yok.