Irak geçirmekte olduğu anayasa krizi ile, şimdi böyle bir yol kavşağında bulunuyor.Eğer toplumun çeşitli kesimleri "bir nevi federal sistem" üzerinde kendi rızaları ile anlaşırlarsa, ülke "tek devlet çatısı" altında yeniden yapılanacak... Eğer taraflar böyle bir mutabakata varamaz ve zorlamalar olursa, Irak'ın parçalanması, hatta bir iç savaşa sürüklenmesi tehlikesi var.Bunun kararını 15 Ekim'deki referandumda halk verecek. Tabii o zamana kadar, siyasi süreci altüst edecek olaylar çıkmazsa...***IRAK'ın ulaştığı noktada, federalizmin gündeme gelmesi kaçınılmazdı. Irak'ın işgali, Saddam rejiminin devrilmesi, Kürtlerle başlayan ve Şiilerle devam eden "federalist talep ve baskılar"ın yüzeye çıkmasına yol açtı. Özellikle Kürtler ve geniş ölçüde Şiiler, böyle bir sistemin kurulmasında (yani çoğunlukta oldukları bölgelerin otonom olmasında) kendi açılarından yarar gördüler. Oysa Saddam döneminde "hâkim sınıf" durumundaki Sünniler ise, sıkışıp kalacakları bölgede avantajlarını da kaybedecekleri için, böyle bir devlet yapısına karşı çıktılar...Dünyanın çeşitli yerlerinde uzak veya yakın geçmişte, federasyonların kurulması -veya bozulması- aşamasında, benzer tartışmalar (ve de bazı hallerde çatışmalar) yaşanmıştır. ABD'nin 1787 yılında federal anayasayı benimsemesi hiç kolay olmamıştı. Daha yakın geçmişte de Asya ve Afrika'daki birçok ülke, federalizmin oluşması aşamasında ciddi sarsıntılar geçirmiştir. Buna karşılık -SSCB'nin ve Yugoslavya'nın dağılması sırasında görüldüğü gibi- federal devletlerin çözülmesi de, ciddi krizler yaratmıştır.***HALEN Amerika kıtasında ABD'den Kanada'ya ve Arjantin'e, Avrupa'da Almanya'dan İsviçre'ye ve Belçika'ya, Asya'da Hindistan'dan Malezya'ya, Afrika'da Nijerya'dan ve Etiyopya'ya kadar, (Avustralya dahil) 5 kıtada 22 ülke, "bir nevi" federalizmi benimsemiş bulunuyor."Bir nevi" diyoruz, çünkü federalizmin birçok çeşidi var: Bu "gevşek" konfederal bir sistemden, üniter yapıyı zedelemeyen "sıkı" bir federal düzene kadar değişebilir. Nitekim saydığımız ülkelerde halen federalizmi "farklı dozajda" öngören anayasalar yürürlüktedir..***GENELDE ırk, din, kültür, toplumsal kimlik farkları, federal sistemlerin benimsenmesine yol açıyor. Bunda belirleyici faktör, toplumun çeşitli kesimlerinin aynı devletin çatısı altında yaşamayı çıkarları gereği saymasıdır. Bu çoğu zaman ekonomik çıkardır. (Bu en etkin "tutkal" sayılıyor)... Veya ayrı bir devlet olarak "yaşayabilirlik" şansının bulunmamasıdır.Nitekim birçok ülkede, çeşitli grupların böyle bir bilinçle, ayrılıkçılığı reddedip federal bir sistemle birleşmeyi yeğledikleri, bu tür "mantık evlilikleri"nin de iyi yürüdüğü görülüyor. Buna karşılık, yakın tarihte (örneğin SSCB'de) "zoraki izdivaç"ların da hüsranla sona erdiği malûm...Evliliklerin olduğu gibi, federalizmin de iyi yürümesi, tarafların karşılıklı anlayışla ortak hareket etmesine bağlı. Bakalım Irak bunu başarabilecek mi? skohen@milliyet.com.tr FEDERALİZM, oluşum aşamasında, bir ülkeyi duruma göre "birleştirebilir" veya aksine "bölebilir"...