Çocuklarda ishal ile seyreden hastalık: Akut gastroenterit

Akut gastroenterit nedir? Bulguları nelerdir?

Sindirim sistemi organı olan mide ve bağırsakların enfeksiyonu sonucu ortaya çıkan; ishal,  kusma, ateş, karın ağrısı gibi bulgularla giden bir hastalıktır. Genellikle 14 günden kısa süren ishaller için akut gastroenterit ifadesi kullanılır. Daha uzun veya tekrarlayıcı ishallerde farklı hastalıklar da araştırılır.

İshal nedir, bütün çocuklar ishal geçirir mi, ishal diyebilmek için çocuklarda belli bir dışkılama sayısı var mıdır?

İshal dediğimiz zaman dışkının kıvamının yumuşaması, dışkılama sayısı ve miktarının artması akla gelir. Genel anlamda günde 3 veya daha fazla sulu dışkılamaya ishal denir ama çocuklarda özellikle de bebeklerde dışkılama sayısından çok dışkının sulu hale gelip miktarının artması önemlidir. Çok küçük bebeklerin özellikle de anne sütü ile beslenenlerin, normalde de 3’ten fazla dışkılayabileceği ama yeni ortaya çıkan sulu dışkılamaların enfeksiyon habercisi olabileceği unutulmamalıdır. Hemen her çocuk yılda bir veya birkaç kez ishalle giden gastroenterit geçirebilir.

Akut gastroenterit ya da ishal çocuklar için tehlikeli midir?

Akut gastroenterit dediğimiz ishalli hastalıklar, çocuklarda en sık hastaneye başvuru nedenleri arasındadır. Uygun yaklaşımla, bir kısmı evde kendiliğinden bir kısmı da sağlık kuruluşlarında doktorların müdahaleleriyle çoğunlukla iyileşebilir ancak iyi yönetilmezse vücutta ciddi su ve tuz kaybı, asit artışı, böbrek yetmezliği veya çoklu organ yetmezliği hatta ölüm gibi çok ciddi sonuçları da olabilen bir hastalıktır. Dünyada enfeksiyon nedeniyle çocuk ölümlerinin zatürreden sonra 2’nci sık nedenidir.

İshaller mikroplardan mı kaynaklanır? Antibiyotik kullanmak gerekir mi?

İshallerin çoğu virüs, bir kısmı bakteri kaynaklı olmak üzere mikrobiyal enfeksiyon kaynaklıdır. Enfeksiyon dışında bazı kronik bağırsak hastalıkları, alerjik hastalıklar, hormonal kökenli hastalıklar, metabolik hastalıklar, sindirim sistemini tutan kronik iltihabi hastalıklar, hatta antibiyotik kullanımı gibi pek çok farklı nedenlerle de ishal ortaya çıkabileceği için uzayan veya tekrarlayan ishallerde ayrıntılı değerlendirme gerekebilir. Enfeksiyon nedenli ishallerin çoğu virüs kaynaklıdır ve tüm virüsler antibiyotiğe dirençlidir. Ayrıca bakteri kaynaklı ishallerde bile nadir bazı durumlar dışında antibiyotik tedavisi fayda sağlamaz hatta zarar bile verebilir. Kanlı mukuslu dışkılamanın olduğu, dışkıda beyaz ve kırmızı kan hücrelerinin mikroskopta görüldüğü bakteri veya parazit kaynaklı ishal vakalarında antibiyotik ihtiyacı olabilmektedir ancak bunun kararı mutlaka hekim tarafından verilmelidir. Ateşle birlikte olan ishallerin bakteri kaynaklı olduğu ve antibiyotiğin iyi geleceği konusundaki genel algı oldukça yanlıştır. Hatta en sık gördüğümüz ishal etkeni olan rotavirüs ve adenovirüs gibi ishallerin çok yüksek ateşle gidebildiği, antibiyotikten hiç fayda görmediği bilinmektedir.

Anne-babalar her ishalde endişelenmeli mi, mutlaka doktora başvuru şart mıdır ya da ne zaman doktora başvurulmalıdır?

Aslında bu ishalin ağırlığına, çocuğun yaşına ve eşlik eden şikayetlerin varlığına göre değişir. İshalli hastalıklar 5 yaş altı, özellikle 2 yaş altı çocuklarda daha sık görülür ve daha ağır seyreder. 2 yaş altı bebeklerde bebeğin ayı küçüldükçe ishalle ciddi sıvı kaybı olasılığı artar, özellikle 3-6 ay altı bebeklerde daha belirgin hale gelebilir. Dışkılama sayısı günde 3-4 ile sınırlı ve çok aşırı sulu değilse, çocuk ağızdan bolca sıvı alabiliyor, kusmuyorsa, yeterli idrar yapabiliyorsa, yüksek ateşi yoksa evde bir süre yeterli sıvı ve diyet ile izlenebilir. Böyle hafif ishaller evde kendiliğinden geçebilir. Ancak ishal sayısının veya miktarının arttığı durumlarda destek gerekecektir. Çocuğun susuzluk bulguları iyi izlenmelidir. Şu bulguların varlığında sağlık kuruluşuna başvuru gerekir:

- Çok sayıda, kötü kokulu dışkılama

- Dışkıda kan görülmesi

- Şiddetli karın ağrısı, inatçı ve yüksek ateş

- Çocuğun renginde solma, hareketlerinde yavaşlama, uykuya eğilim,

- Sıvı alamama veya yetersiz alma, kusma

- Damak, dil ve dudakta kuruma,

- İdrarda azalma,

-Gözaltlarında çökme, gözyaşında azalma önemli bulgulardır ve bu durumlarda bekletilmeden doktora başvurulmalıdır.

Akut gastroenteritten korunmanın yolu var mıdır?

Aslında gastroenteritlerden korunmanın ilk adımı özellikle ilk 6 ay tek başına anne sütü ile beslenmek ve en az 2 yaşa kadar emzirmeyi sürdürmektir. Temiz su, temiz besin, el yıkama çok önemlidir. Bağırsak florasını destekleyen fermente gıdalardan zengin bir beslenme modeli, gereksiz antibiyotik kullanımından kaçınmak ishalleri azaltır. Ayrıca hastaneye yatışla sonuçlanan ishallerin yarıdan fazlasından sorumlu olan rotavirüs gastroenteriti aşı ile korunulabilen bir hastalıktır. Yaşı 14 hafta 6 günden yani yaklaşık 3,5 aydan küçük bebeklere bu aşı uygulanabilir ama en ideali 1,5-2 ay civarı aşılamaya başlamaktır.

Hafif ishallerde evde yapılabilecek uygulamalar var mı?

En önemli uygulama kaybedilen su ve mineralleri, tuzu yerine koymaktır. Sıvı olarak su, ayran tüketilebilir. Emzirilen bir bebekse en iyi sıvı kesinlikle anne sütüdür. Hafif orta derece, sıvı alımına engel olacak kusmanın olmadığı ve çocuğun 6 aydan büyük olduğu ishallerde eczaneden alınacak ağızdan yerine koyma sıvısı (ORS) hazırlamak için satılan tozlar kullanılabilir.

Buna ulaşılamıyorsa evde kaynamış ılıtılmış su, tuz, şeker ve karbonatla hazırlanmış yerine koyma sıvısı (1 litre su+1 yemek kaşığı şeker+1 tatlı kaşığı sofra tuzu+1 çay kaşığı karbonat) hazırlanıp çocuğun bu sıvıdan içmesi sağlanabilir. Çocuğun ağırlığının her 10 kilogramı için hafif ishale, her ishal sonrası ya da 2 ishalde bir 10 ml (örneğin 12 kg bebek için 120ml) gibi içirilebilir. Hafif ishalde 50 ml/kg sıvının (12 kg çocuk için 600 ml) 4 saatte bitirmesi sağlanmaya çalışılır.

Evde probiyotik veya prebiyotik kullanılacaksa doktor önerisi ile kullanılmalıdır. Çünkü her probiyotik veya prebiyotik ishale iyi gelmez, hatta farklı ishal türleri için farklı formlar önerilebilir. İshal orta-ağır devam ediyor, çocuk bu sıvıyı veya önerilen diğer sıvıları alamıyorsa tedavi için gecikmeden sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır ve doktorun muayene sonucuna göre gerekirse ağızdan tüple ya da damardan sıvı vererek sıvı açığı kapatılıp gerekli diğer tedaviler uygulanmalıdır.

Yağlı, lifli ve aşırı şekerli yiyecek ve içecekler ishalli çocuk için uygun değildir. Hazır meyve sularından kaçınılmalıdır, süt de yağlı olduğu ve içindeki maddelerin ishal sırasında sindirimi zor olduğu için iyi bir seçenek değildir. Bulunabiliyorsa ev yapımı, yoksa hazır olan yoğurt, potasyum kaynağı olarak patates ve muz, yağsız pirinç lapası, yağsız tost, ekmek, makarna, yağsız haşlama et ishalli çocuğa verilebilir. Asitli veya gaz yapan yiyecek ve içecekler durumu güçleştirir.

Doç.Dr. Ayşegül Doğan Demir

Bezmialem Vakıf Üniversitesi

Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi