Çekirdek aile içindeki bireylerin yaşadıkları aynı olayın dahi bireysel olarak anlamları ve algılanışları çok farklıdır. Farklı etkilenişin sebebi, bireyin olaya yüklediği anlam ve stresle başa çıkma yetisi ile yakından ilişkilidir. Kişi, olayı tanımlamasını ve değerlendirmesini; o olaya olumlu ya da olumsuz bir değer yüklemesini düşünceleri yoluyla sağlamaktadır; bu sebeple, düşüncelerin gerçekliğini ve işlevselliğini test edip gerekiyorsa alternatif ve sağlıklı olanlarla dönüşüm sağlatmak psikolojik iyi oluş hali için gereklidir.
Bilişsel terapinin öncü ismi Beck, depresyondaki bireylerde spesifik olarak yedi tip düşünce hatası gözlemlemiş ve bu klinik gözlemleri bilimsel araştırmalarla desteklemiştir. Beck’e göre, danışanlar genellikle düşüncelerinde tutarlı biçimde bazı çarpıtmalarda bulunurlar ve bu işlevsiz düşüncelere inanırlar. Araştırmalar, bilişsel çarpıtmaların ruhsal açıdan bir rahatsızlığı olmayan bireylerde de gözlemlenebildiğini; ancak, depresif bireyler için ayırt edici olduğunu belirtmiştir. Araştırmalar, depresif bireylerin herhangi bir kaybı yahut stresli bir durumu psikolojik olarak sağlıklı bireylerden daha olumsuz ve abartılı bir şekilde algıladıklarını göstermiştir.
Düşünce hataları nelerdir?
1) Kişiselleştirme
2) Ya hep ya hiç tarzı düşünme
3) Zihin okuma
4) Felaketleştirme
5) Aşırı genelleme
6) Suçlama
7) Olumluyu göz ardı etmek
8) Duygusal akıl yürütmek
9) Aşırı genelleme
10) Seçici soyutlama
11) Büyütme-Küçültme
Ya hep ya hiç tarzı düşünme:
Hayat ya siyahtır ya da beyaz. Grilere yer yok! Ya hep ya hiç!.. Bir şey ya tam istediğim gibi olur ya da olmaz.’’ Bireyin, olaylara ve insanlara yönelik tutumları, sadece uç (ekstrem) noktalarda olduğunda kutuplaşma eğilimi söz konusudur.
Seçici soyutlama:
Zihinsel süzgeç olarak da adlandırılan bu düşünce tarzı; bireyin, yaşadığı olayla ilgili farklı yönde kanıtlar olmasına rağmen, tek bir detaya dayanan olumsuz değerlendirmeler yapmasıdır. Birey, yaşamında birçok başarılı ve anlamlı yaşantı olmasına rağmen yalnızca olumsuzlukları algılamaktadır. Bir nevi, olayların içinden olumsuzlukları ‘’cımbız’’ ile çekip çıkarmaktır.
Zihin okuma:
Diğer insanların bizim hakkımızda ne düşündüğünü bilmeye ya da bilmek gerektiğine dair inancı ifade eder. Alternatif olabilecek nedenleri araştırmadan, karşımızdakinin ne düşündüğüne dair kesin olarak bilgimiz olduğuna inanmaktır. Örneğin; sohbet esnasında karşıdaki kişi esnediğinde ‘’onu sıktım’’ diye düşünmek.
Duygusal akıl yürütmek:
Gerçeğin kanıtı olarak duyguları yanlış şekilde kullanmayı ifade eder. Birey, o anda hissettiklerinin kesinlikle gerçeğin kanıtı olduğunu düşünür. Bir nevi, duyguların kişiyi yönetmesidir. Örneğin; sorumluluklarımı düşündükçe sıkışmış hissediyorum ve tüm bunların yetişmeyeceğini düşünüyorum. Bunun sonucunda sürekli erteleme davranışında bulunup gerçekten de yetiştiremiyorum. Örnek; fikirlerimin değersiz olduğunu hissediyorum ve bu sebeple paylaşmıyorum. Duygusal akıl yürütme, hemen hemen her depresyonda görülür.
Büyütme veya küçültme:
Dr. David Burns bu çarpıtma çeşidine, ‘’dürbün hilesi’’ demiştir. Çünkü, birey olayları ya çok fazla küçültür ya da abartılı şekilde büyütür. Büyütme genellikle, kişinin kendi kusurlarına yahut korkularına bakıp çok önemliymiş gibi büyüttüğünde olur. Örnek; öğrenci, sunum yaparken en ufak hata yaptığında rezil olduğunu, herkesin ona güldüğünü, düşük not alacağını düşünür ve başına felaket gelmiş gibi davranabilir.
Kişiselleştirme
Dünya, bireyin etrafında dönüyormuş gibi hissetmektir. Kişi, kendini başka birinin ruh halinden veya davranışlarından sorumlu hissettiğinde varlığından söz edilir. Her şeyi, kişinin kendisiyle ilgili olarak algılamasıdır. Örneğin, sevilen birinin yakınınızdan geçtiğinde selam vermemesini ‘’kesin bana trip atıyor’’ ‘’artık bana değer vermiyor’’ olarak algılamak. Halbuki, o an sizi fark edememiş, fark etmiş olsa da acelesi olmuş olabilir; o gün kötü bir gün geçiriyor, az önce olumsuz bir haber aldığı bir telefon görüşmesi yapmış ya da sizin selamınızı beklemiş olabilir.
Sağlıklı bakış açısı nasıl olur?
‘’Hata yapmak kötüdür ve kabul edilemez.‘’ Yerine, ‘’Hata yapmak insan olma hallerindendir ve kaçınılmazdır.’’
‘’Ailem tarafından sevgi görmediysem ben değersizimdir.’’ Yerine, ‘’ Benim değerim, bir başkası tarafından ölçülemez. Onlar hatalı ebeveynlik yaptılarsa bu benim kontrolüm ve sorumluluğum dışındadır.’’
‘’Güçsüzüm ve hayat çok zor. Hayatta, zorluklarla beraber kolaylıklar da var. Mücadele benim güçlü tarafımı ortaya çıkarır.’’
‘’Kaybettim.’’ Yerine, ‘’Tecrübe ettim ve öğrendim.’’
Psikoterapi seanslarında, danışanın işlevsiz otomatik düşüncelerini yakalama konusunda yardımcı olmak ve bir anda gelen bu otomatik düşüncelerin duygu ve davranışlar üzerinde nasıl etkisinin olduğunu göstermek önemlidir. Obsesif Kompulsif Bozukluk, depresyon ve anksiyete bozuklukları tedavilerinde, şema terapi ile çalışmadan önce bireyin, işlevsiz düşünce kalıplarını çalışır ve düşünce-duygu-davranış ve bedensel duyumsama zinciri hakkında psikoeğitim uygulanır.
Sağlıklı günler dilerim.
Uzm. Psikolog Özlem Nur Tulum
www.ozlemnurtulum.com
https://www.instagram.com/uzmanpsikologum_
