Bozuk parada başka, kağıt parada başka yazıyor! 93 yıllık şaşırtan 'cumhuriyet' detayı
19.08.2023 - 06:46 | Son Güncellenme:
Türk Lirası’nın üzerinde ‘Türkiye Cumhuriyeti’ yerine ‘Türkiye Cumhuriyet’ yazması birçok kişi tarafından merak ediliyor. İlk defa fark edenlerin basım hatası zannettiği bu ifadenin aslında 93 yıllık bir hikâyesi var. İşte Türk Lirası'nın Osmanlı’dan Cumhuriyet’e yolculuğu.
Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr - Her gün kullanılan kağıt paraların üzerinde bilim insanlarını, ay yıldızı ve Mustafa Kemal Atatürk’ü görmek çok enteresan bir durum değil. Ancak dikkatli şekilde incelendiğinde Türk Lirası’nın üzerinde ‘Türkiye Cumhuriyeti’ değil de ‘Türkiye Cumhuriyet’ yazdığı da görülüyor. Çoğu kişinin basım hatası zannederek araştırdığı bu ifadenin kökeni ise Osmanlı Devletinin yıkılış dönemine dayanıyor. 1930’lardan itibaren paranın üzerinde bulunan ifadenin sırrı çözüldü.
PARA BASMAKLA GÖREVLİ İLK BANKAYDI
Osmanlı Devleti’nin ilk bankası 1847’de kurulan Bank-ı Dersaadet’ti. Sultan Abdülmecit döneminde kurulan ilk özel banka 21 Aralık 2001 tarihine kadar aktif çalıştı. Bank-ı Dersaadet’ten 9 yıl sonra kurulan Bank-ı Osmanî-i Şahane ise para basmakla görevli ilk ve tek bankaydı.
Londra merkezli kurulan bu banka, 10 Mart 1924 tarihinde imzalanan bir sözleşmeye kadar para basma imtiyazını Türkiye Cumhuriyeti'ne devretse de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın kuruluşuna kadar hazine işlemlerini sürdürmeye ve Devlet Bankası statüsünü korumaya devam etti. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte günümüzde birçok kişi tarafından bilinen ‘Osmanlı Bankası’ adını aldı.
Genç Cumhuriyet, kendisine ait bağımsız bir Merkez Bankası’nın eksikliğini hissettiği için o dönem gündeme birçok inkılap gelmişti. Osmanlı Bankası ve daha sonra kurulan Türkiye İş Bankası’nın Merkez Bankası’na dönüştürülmesine yönelik fikirler ortaya atılsa da bunun bağımsız bir kurum olmayacağı düşüncesiyle yeni bir oluşum için adım atıldı.
11 Haziran 1930 tarihinde TBMM'de kabul edilen ve 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete'de yayımlanan 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu'na paralel olarak, ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçti.
'DEVLETTEN AYRI VE BAĞIMSIZ OLUŞUNA ÖNEM VERİLDİ'
1930’da anonim bir ortaklık şeklinde kurulan Merkez Bankası, ilk kurulduğunda Cumhuriyet dönemine ait olduğunu göstermek için 'Cumhuriyet Merkez Bankası' adını almıştı. İlerleyen dönemde TBMM’nin aldığı kararla ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak bugünkü ismine kavuşan bankanın kendi internet sitesinde konuyla ilgili şöyle bir açıklama bulunuyor:
"11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı Kanun (Mülga) ile Merkez Bankası 'Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası' ünvanı altında özel hukuk tüzel kişiliğine sahip ve özel sermayenin de katıldığı bir anonim ortaklık olarak kuruldu. Bu düzenlemeyle devletten ayrı ve bağımsız olduğu hususuna özel bir önem verildi."
Bu açıklamaların yanına bağımsızlık ilkesi de vurgulanarak ‘Türkiye Cumhuriyeti’ manasına gelen ‘T.C.’ ifadesine de bu nedenle hem parada hem de bankanın adında yer verilmemişti. Merkez bankası bu ifadeyi de açıklıyor:
"Bu amaç çerçevesinde, Bankanın Kuruluş Kanunu tasarısında adı ‘Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak öngörülmüşken, Türkiye Büyük Millet Meclisi Komisyonu'nda uluslararası ilişkiler de düşünülerek ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak değiştirilmesine karar verildi. Bankanın bağımsızlığını vurgulama amacı güdülerek ‘Türkiye Cumhuriyeti’ ibaresine ve kısaltılmış şekli olan ‘T.C.’ye özellikle yer verilmedi. Kanun koyucu tarafından bankanın devlete ait bir kuruluş, bir kamu kuruluşu olduğu izlenimi vereceği endişesiyle bundan özenle kaçınıldı. Halen yürürlükte bulunan 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanununun 1. maddesinde de bankanın anonim şirket ve özel hukuk tüzel kişiliği ile ünvanı ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak aynı şekilde korundu."
MADENİ PARALARDA 'TÜRKİYE CUMHURİYETİ' VAR
Kağıt paralarda görülen ‘Türkiye Cumhuriyet’ ifadesine karşılık halk arasında 'bozuk para' olarak anılan madeni paralarda ‘Türkiye Cumhuriyeti’ yazısı mevcut. Bunun nedeni ise kağıt paraların Merkez Bankası tarafından basılması, madeni paraların ise Hazine Müsteşarlığı'na bağlı olarak faaliyet gösteren Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından üretiliyor olması. Günümüzde de dolaşımda olan 1 TL ile 50, 25, 10 ve 5 kuruşun üzerinde 'Türkiye Cumhuriyeti' ifadesi kullanılıyor.
